WPROWADZENIE DO LEKTURY
OGRÓD ZNACZEŃ
|||Siódmego stycznia 1795 r. opuścił Warszawę Stanisław August Poniatowski. Wyruszał w podróż, która nie dawała nadziei. Dni Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozbitej i rozgrabionej, były już policzone. |||Na początku ostatniej dekady jeszcze można się było spodziewać, że nieszczęściu uda się zapobiec. Chwila ogłoszenia Konstytucji 3 Maja zapoczątkowała krótki okres euforii. Uległ jej nawet powściągliwy Ignacy Krasicki, który napisał wówczas pamiętne słowa:|}Zniósł moment, co wiek skaził, a jarzmu niezdolny, |}Wspaniały, z ugnębienia powstał naród wolny, |}By okazał całemu światu w swej robocie, |}Co może dzielna rozpacz, gdy wsparta na cnocie.{1 Cyt. [za:] I. Krasicki, _Pisma poetyckie_, oprac. Z. Goliński, t. 2, Warszawa 1976, s. 369.}
#||Także monarcha, nierozpieszczany przecież przez opinię publiczną, mógł w owym roku nadziei i klęski - od Konstytucji 3 Maja do Targowicy - odczuć poparcie większości narodu{2 Świadczy o tym poniekąd ówczesna okolicznościowa poezja polityczna, która - jak nigdy przedtem ani potem - sławiła króla.}. Skończyło się jednak, jak wiadomo, fatalnie, a sam władca nie wykazał w przełomowej chwili ani krzty heroizmu i doprawdy niewiele determinacji w trwaniu przy wartościach najwyższych. Przystąpił do Targowicy, potem zaś był jedynie biernym świadkiem dogorywania Rzeczypospolitej. Nie okazał więc ostatecznie „co może dzielna rozpacz, gdy wsparta na cnocie”{3 Spośród historyków szczególnie surowo potraktował Stanisława Augusta Jerzy Łojek: por. m.in. tenże, _Rok nadziei i rok klęski 1791-1792_, Warszawa 1964; _Geneza i obalenie Konstytucji 3 Maja. Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej 1787-1792_, Lublin 1986.}. ##|||Teraz zaś udawał się w gruncie rzeczy na wygnanie, jako bankrut polityczny i moralny. Resztę życia miał spędzić u tych, którzy pozbawili go królestwa i korony{4 Temu okresowi w życiu króla poświęcona jest książka M. Żywirskiej _Ostatnie lata króla Stanisława Augusta_, Warszawa 1975: por. też J. Łojek, _Smutny schyłek życia ekskróla_, [w:] tenże, _Wokół sporów i polemik. Publicystyka historyczna_, Lublin 1991. s. 172-177.}. #W skromnym orszaku Stanisława Augusta znajdował się m.in. jego nadworny poeta, szambelan Stanisław Trembecki. Z jednej strony fakt ten może zastanawiać albo nawet wzruszać. Oto rymotwórca, który nigdy nie dał powodów do posądzania go o skłonność do sentymentalnych zachowań, przeciwnie - dowiódł niejednokrotnie, że do nikogo ani do niczego nie lubi się przywiązywać, towarzyszy swemu panu w tej mało chwalebnej podróży, w czasie, kiedy jest on już bez pieniędzy i znaczenia. Z drugiej strony jednak wierności szambelana nie należy przeceniać. Jakaż bowiem była jego sytuacja? Rycerz przegranej sprawy, podupadły na zdrowiu, zadłużony po uszy. Cóż lepszego mogło go czekać, gdyby pozostał w Warszawie? Na kim miałby się oprzeć? |||Wyruszając zaś z królem w stronę „północnej stolicy” mógł jeszcze żywić jakieś nadzieje na w miarę spokojną egzystencję. Można się było spodziewać, że Stanisław August, aczkolwiek pozbawiony władzy, będzie się cieszył na petersburskim dworze jakimś - choćby dwuznacznym - autorytetem i jeszcze w niejednym okaże się pomocny. Z perspektywy Trembeckiego sprzyjający był również fakt, że jechał do kraju, w którym od lat upatrywał sojusznika Polski, do kraju zamieszkanego przez braci-Słowian i rządzonego przez „Minerwę” - wszak ją „świat pod imieniem wielbi Katarzyny”{5 For. P. Danek, _Stosunek Trembeckiego do Rosyi_, Tarnów 1914, s. 4-6.}. #|||Podróżni zatrzymali się - aż na dwa lata - w Grodnie, gdzie przed niespełna dwoma laty obradował smutnej pamięci sejm. Tutaj właśnie, wobec dramatycznej sytuacji Trembeckiego oblężonego przez wierzycieli, skuteczna, choć tylko na krótką metę, okazała się pomoc Stanisława Augusta. W lutym 1797 r. jego orszak wyruszył do Petersburga na uroczystości koronacyjne Pawła I. Poeta, osierocony rok później przez swego mecenasa, pozostał tam aż do roku 1802. Pobierał wprawdzie przez jakiś czas pensję za nadzór nad Biblioteką Załuskich i Archiwum Stanisława Augusta, ale brnął coraz głębiej w długi. |||Gdy sytuacja zdawała się bez wyjścia, pomocną dłoń do niegdysiejszego piewcy Powązek wyciągnął młody książę Adam Jerzy Czartoryski, podówczas zresztą ulubieniec cara. Przejął długi Trembeckiego, co ten miał odpracować w ciągu trzech lat pobytu u Czartoryskich. Puławy nie mogły wchodzić w grę m.in. dlatego, że znajdowały się w zaborze austriackim, a stary poeta nie cierpiał Niemców. Zresztą i Czartoryscy chętniej wówczas przebywali w swych włościach ukraińskich: w Sieniawie albo w położonym między Humaniem a Tulczynem Granowie. Tam też osiadł Trembecki. Wszelako opuścił Granów znacznie wcześniej, niż przewidywała umowa zawarta z księciem. Nawiązał bowiem kontakty z dworem tulczyńskim, zwłaszcza z zięciem Szczęsnego Potockiego, sławnym podróżnikiem, uczonym i pisarzem Janem Potockim; korzystał także z zasobnej biblioteki tulczyńskiej{6 Biografię Trembeckiego związaną z tym okresem rekonstruował, opierając się na poszerzonej podstawie źródłowej, Edmund Rabowicz, _Stanisław Trembecki w świetle nowych źródeł_, Wrocław 1965, s. 358-442; por. też R. Przybylski, _Rozpacz libertyna_, [w:] tenże, _Klasycyzm czyli praw dziwy koniec Królestwa Polskiego_, Warszawa 1983. s. 136-137; J. Snopek, _Stanisław Trembecki_, [w:] _Pisarze polskiego oświecenia_, red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, t. 1, Warszawa 1992, s. 548-550.}. #|||W literaturze przedmiotu można się spotkać z opinią, że u Czartoryskich przebywał poeta dwa lata. Chyba jednak trochę krócej, skoro w połowie 1804 r. na łamach „Tygodnika Wileńskiego” ukazał się już wyjątek z _Sofijówki_. Trudno przecież zakładać, że Trembecki zaczął pracować nad poematem jeszcze podczas pobytu w Granowie. Bardzo prawdopodobne natomiast, że zaproszenie do Tulczyna zbiegło się z zamówieniem utworu opiewającego uroki wspaniałego ogrodu oraz przymioty jego właścicieli. Gdy rozważamy okoliczności powstania _Sofijówki_, to artystyczna kreacja Lucjana Siemieńskiego (pominąwszy szczegóły) zapewne niedaleko odbiega od prawdy. W swej „powieści” pt. _Ogrody i poeci_ suponuje on mianowicie, że w maju 1804 r. w trakcie odwiedzin w Tulczynie Trembecki był przez Szczęsnego i jego piękną żonę w asyście dworzan, oprowadzany po nieukończonym jeszcze, ale już imponującym i intrygującym ogrodzie. Właśnie podczas takiego spaceru miał ulec namowom, aby przeprowadzić się na stałe do Tulczyna i opisać wierszem ogród poświęcony Zofii{7 L. Siemiefiski, _Ogrody i poeci. Powieść_, [w:] R. Przybylski, _Ogrody romantyków_, Kraków 1978, s. 267nn.}. Tak mogło się zdarzyć. I może nawet poemat, potem bez końca cyzelowany, był w pierwszej wersji gotowy już po dwóch miesiącach. #|||Tak czy inaczej, pokusa była duża, a opory moralne raczej bardzo nieznaczne i niewyraźne. Z perspektywy Granowa nęcił Tulczyn wystawnym dworem, ciekawszym towarzystwem, bogatym księgozbiorem. Dwa tysiące dukatów - obiecane honorarium za poemat - też miało swoją wagę. Co stało na przeszkodzie (jeśli kwestię rozliczeń z Czartoryskimi pozostawimy na uboczu)? Pewnie fakt, że w gruncie rzeczy Trembecki już bardzo dawno zerwał z rymotwórstwem. Po wyjeździe z Polski zdobył się w tej materii jedynie na niezbyt chlubny panegiryk dla Nikołaja Repnina, parafrazę wiersza rosyjskiego poety Jurija A. Nieledinskiego, ułomek tłumaczenia _Eneidy_, jakieś utarczki wierszowane z Józefem Bielawskim i chyba niewiele więcej. Skłaniał się zdecydowanie ku pracom historycznym, dotyczącym „pierwiastkowych dziejów” Polski. W starym, zmęczonym poecie mogła się zatem zbudzić obawa, że nie zdoła już wykrzesać z siebie wystarczającej inwencji poetyckiej. |||Z pewnością natomiast mniej miał skrupułów związanych z osobą gospodarza i nowego mecenasa. Dziś, po dwóch z górą wiekach od Targowicy i upadku Polski, jesteśmy bardziej wyczuleni na kwestię zdrady narodowej, której dopuścił się Szczęsny Potocki, i osądzamy go surowiej niż jego współcześni. Na problem patriotyzmu spoglądamy bowiem poprzez pryzmat świadomości ukształtowanej - czy może: ugruntowanej - dopiero w dobie Romantyzmu i później. Rozmaite czynniki złożyły się na to, że wizerunek Potockiego był w ciągu dziesięcioleci coraz bardziej redukowany do czarnej legendy renegata i zdrajcy. Na początku XIX w. pamiętano jeszcze patriotyczne gesty magnata, widziano w nim troskliwego gospodarza i „ludzkiego pana”, ciągle działał na wyobraźnię powab jego nieprzebranych bogactw. Co więcej, Trembecki solidaryzował się (nawet jeśli nie do końca) z postawą Szczęsnego wobec Rosji{8 P. Danek, op. cit., passim: Z. Klarnerówna, _Słowianofilstwo w literaturze polskiej lat 1800 do 1848_, Warszawa 1926. s. 9-11; por. też J. Snopek, _Ten zdradziecki Trembecki. Analiza stereotypu_, [w:] _Bo insza rzecz jest zdradzić, insza dać się złudzić. Problem zdrady w Polsce przełomu XVIII i XIX w._, praca zbiorowa pod red. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1995, s. 187-198.}. W każdym razie zamówienie przyjął, poemat napisał. I był to akt bardzo szczęśliwy z perspektywy dziejów literatury polskiej. Przyznawali to z zachwytem zarówno ostatni klasycy Królestwa Polskiego, jak i wojujący z nimi młody Mickiewicz, a po nim wielu innych, m.in. wydawca poematu i jego utalentowany komentator, Hipolit Klimaszewski (po upadku powstania listopadowego emigrant polityczny we Francji). Mieli zastrzeżenia moralne, ale chylili czoła przed artyzmem. #|||Zamówienie dotyczyło - jak wspomnieliśmy - utworu opiewającego uroki niezwykłego ogrodu, zaprojektowanego przez Ludwika Metzella w pobliżu Tulczyna i Humania, nad rzeczką Kamionką, w miejscu malowniczego jaru. Marzenie Szczęsnego i ideę jego architekta wcielały w życie tysiące chłopów pańszczyźnianych, owe „tłumy Bryjarejów”, o których napomknął Trembecki w zakończeniu poematu. Koszty budowy Sofiówki były olbrzymie: prawie dziesięć milionów złotych. Klasycystyczny ogród, założony ku czci niedawno poślubionej trzeciej żony Potockiego, Zofii - pięknej Greczynki o awanturniczej przeszłości, miał być swego rodzaju pomnikiem rodu. Trembecki zatem zdawał sobie sprawę, że opiewając ogród, musi zdobyć się na laudację Zofii oraz Szczęsnego i jego bliskich. Pochwała ogrodu winna zawierać chwałę rodu. Oczekiwano więc poematu z odpowiednio ukierunkowaną tendencją panegiryczną. Poeta miał już na tym polu niemałe doświadczenie, choćby jako autor _Powązek_. |||O rodzimych poprzednikach autora _Sofijówki_ nie można raczej mówić, ale istniały wzory obce (czy raczej literackie punkty odniesienia), spośród których na czoło wysuwają się _Ogrody_ Jacquesa Delille a (1782) i _Las Windsorski_ Alexandra Pope’a (1713). Pierwszy z tych utworów, sławny wówczas w całej Europie, został jeszcze w latach osiemdziesiątych XVIII w. spolszczony przez Franciszka Karpińskiego{9 Pierwsza edycja wypełniła całą objętość tomu F. Karpiński, _Zabawki wierszem i prozą_, t.3, Warszawa 1783.}, drugi - mniej głośny - doczekał się przekładu polskiego dopiero kilka lat po śmierci Trembeckiego{10 A. Pope, _Las Windsorski_, [w:] tenże, _Wybór poezji_, przeł. L Kamiński, Warszawa 1822, s. 153-172.}, ale poeta niewątpliwie zapoznał się z tym poematem (dzieła Pope’a znajdowały się w bibliotece tulczyńskiej{11 E. Rabowicz, op. cit., s. 418.}). ###Autor _Sofijówki_ nie wahał się nawiązywać do tych (i wielu innych) utworów, przejmował z nich świadomie niektóre pomysły i porównania, a jednak jego dzieło sprawia wrażenie na wskroś oryginalnego, ba, jedynego w swoim rodzaju! Oto przywilej geniuszu. Przypomina się trafna uwaga Wacława Borowego, iż oryginalność Trembeckiego szczególnie jest widoczna w utworach, które są tłumaczeniami bądź parafrazam, np. w bajkach{12 W. Borowy, _O poezji polskiej w wieku ХVIII_, Warszawa 1978, s. 174.}. #|||Tradycyjnie już opatruje się _Sofijówkę_ etykietką „poemat opisowy”{13 A. Nasiłowska woli tu mówić o poezji opisowej: zob. taż, _Poezja opisowa Stanisława Trembeckiego_, Wrocław 1990, s. 5-9.} choć zarazem od dawna badacze konstatują, iż czystych opisów jest w tym utworze (podobnie jak wcześniej w _Powązkach_) bardzo niewiele{14 Por. uwagi R. Przybylskiego, _Rozpacz libertyna_, op. cit., s. 140-149.}. ##Ważne jednak, że sam autor przypisywał się świadomie do klasycyslycznej tradycji poezji opisowej, czemu dał wyraz w tytule: _Sofijówka w sposobie topograficznym opisana_. Utwór ten jest bowiem, najogólniej rzecz ujmując, opisem miejsca i jest to - by posłużyć się terminologią używaną przez Macieja Kazimierza Sarbiewskiego - miejsce konkretne, a jednocześnie przyjemne i urocze (locus particularis amoenus){15 Por. T. Michałowska, _Opis_, [w:] _Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze – Renesans – Barok_, red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej, K. Samowskiej-Tenieriusz, Wrocław 1998 (wyd. 2). s.v.}. #W praktyce jednak ów opis malarski, podejmowany w duchu _ut pictura poesis_, dozowany jest przez autora bardzo skąpo, ustępując miejsca materiałowi narracyjnemu bądź refleksyjnemu, związanemu z interpretacją ogrodu jako systemu znaków kulturowych. Mamy więc do czynienia raczej z ukazaniem duszy ogrodu, jego sensów ukrytych, aniżeli z odmalowaniem - za pomocą poetyckiego słowa - jego urody zewnętrznej. Znacznie więcej poetyckiego malarstwa znajdziemy u Delille’a, a także u Pope’a. Pod tym w zględem nie może się też Trembecki równać ze swym genialnym wielbicielem, wnikliwym komentatorem, poniekąd i uczniem, Adamem Mickiewiczem jako autorem wielu wspaniałych opisów „w sposobie topograficznym”, zdobiących karty _Pana Tadeusza_. Nie chodzi tu nawet o to, że w poezji klasycystycznej sam opis przyrody czy szerzej - zjawisk natury, był w ogóle wysoce skonwencjonalizowany. Po prostu architekt klasycystycznego ogrodu, w zgodzie zresztą z obowiązującymi w tym zakresie regułami sztuki, uczłowieczył przyrodę, nasycił ją pierwiastkami cywilizacyjnymi, uczynił z niej uniwersum kulturowe, a tym samym narzucił poecie określony tryb postępowania, zmusił go do interpretacji poszczególnych znaków i złożenia z nich całości. Nie przypadkiem więc elementy opisu malarskiego najwyraźniej ujawniają się w początkowych partiach utworu, których przedmiotem nie jest jeszcze ogród klasycystyczny, tylko bujna i żyzna ziemia ukraińska. ||| Zadanie poetyckiego opisu Sofiówki, równoległego, a częstokroć tożsamego z odczytywaniem jej kulturowego kodu, przy dodatkowej konieczności odpowiedniego rozmieszczenia akcentów panegirycznych, jawiło się jako dość skomplikowany problem kompozycyjny. W jaki sposób Trembecki się z nim uporał? Czy dobrze powiązał rozmaite elementy tworzące ogród? Czy uczynił z nich ciąg znaków podobny ciągowi wyrazów w tekście? Opinie na ten temat są podzielone. Zrazu były entuzjastyczne. Mickiewicz stwierdził, że „układ poetycki jest bardzo naturalny i prosty”, następnie dodał:
|}Uważać wypada, iż oprócz wmieszanych stosownych ustępów dla rozmaitości, samo to przechodzenie z miejsca na miejsce okazuje wielką sztukę poety, który oprowadzając niejako za sobą czytelnika, martwemu obrazowi życie i ruch nadal; a wśród mnogich opisów. opowiadań, wtrąconych zdań i uwag, każdy szczegół tak naturalnie wypływa z poprzedzającego i wiąże się z następnym, iżby rzec można słowami samegoż poety: „Nie przypadkiem, porządnym wszystko idzie ładem”{16 A. Mickiewicz, _Objaśnienia do poematu opisowego „Zofijówka”_, [w:] S. Trembecki, _Pisma wszystkie_, wyd. i oprac. J. Kott, Warszawa 1903, t. 2, s. 250, 251.}. #
|||Później, wbrew powyższym rozpoznaniom, zaczęto doszukiwać się w _Sofijówce_ uchybień kompozycyjnych, sztuczności w łączeniu poszczególnych wątków, jedynie maskowanej zręcznością poety. Co do prostoty kompozycji, to jeden z historyków literatury poniekąd uznał opinię Mickiewicza, wszelako dorzucił: „prosta [kompozycja - J.S.] aż do obrzydzenia”{17 M. Szyjkowski, _Stanisław Trembecki (Szkic jubileuszowy)_, „Biblioteka Warszawska” 72 (1912), 1, s. 228.}. Tyle że nie dowiódł, podobnie jak pozostali krytycy, usterek kompozycyjnych _Sofijówki_. Byłoby to chyba bardzo trudne, należałoby przecież nie tylko pokazać, w czym autor chybił, lecz także - jak powinien był postąpić. Kompozycja poematu nie jest bowiem idealna, ale z pewnością głęboko przemyślana i konsekwentnie przeprowadzona. Wskazanie wzorcowej, czy choćby równie dobrej, nastręczyłoby mnóstwa kłopotów. #|||Na układzie poematu zaważyła w dużej mierze koncepcja narratora. Otóż nie jest to postać abstrakcyjna: wszechwiedząca, nieruchoma, obserwująca wszystko z góry. Podmiotem mówiącym w utworze Trembecki uczynił zwyczajnego spacerowicza, często utożsamianego w tradycji historycznej z ogrodnikiem tulczyńskim, Janem Nepomucenem Czyżewiczem, któremu poeta przypisał żartobliwie (w tytule) autorstwo _Sofijówki_. Taki typ narratora - osoby działającej w tzw. świecie przedstawionym - umożliwił wykreowanie najefektywniejszej, jak się zdaje, sytuacji narracyjnej: nieśpiesznego spaceru po ogrodzie, zatrzymywania się w ważnych miejscach, snucia związanych z nimi, bądź przez nie inspirowanych, refleksji, relacjonowania bądź cytowania wypowiedzi innych, spotkanych w trakcie przechadzki postaci (jak budowniczy Sofiówki Metzell czy też uczniowie szkoły ateńskiej). Trzeba jednak przyznać, że ów narrator jest figurą wielce zagadkową. Wszak to niby prostaczek, powtarzający zasłyszane filozoficzne wypowiedzi - z których niczego nie zrozumiał – „jak czynią papugi” (co samo w sobie zakrawa na paradoks). Zarazem jednak daje po wielokroć dowody wyrafinowanej erudycji, jawi się jako wytrawny interpretator szyfrów kulturowych ukrytych w ogrodowych kreacjach i jako mistrz niebanalnego komplementu. Czasami spoza maski narratora-prostaczka czy erudyty wyziera twarz człowieka przejętego egzystencjalnym niepokojem, rozważającego (odbierającego) ogólne kwestie kosmologiczne i etyczne z perspektywy swego indywidualnego istnienia. I właśnie ta mimowolna, niezaplanowana demaskacja narratora sprawia, że _Sofijówka_ jest czymś więcej niż tylko doskonałym formalnie wypracowaniem poetyckim (do czego jeszcze wrócimy). |||Rozpoczyna się od słynnej inwokacji, skierowanej wszelako nie do muz, lecz do ziemi ukraińskiej, wspaniałej krainy „mlekiem płynącej i miodem”. Wzrok poety (ów narrator-spacerowicz znajduje się jeszcze w utajeniu) obejmuje całą przestrzeń macierzystą Sofiówki, z natury bujną i dynamiczną, poddawaną przez wieki żywiołowym - a częstokroć destrukcyjnym - działaniom ludzkim, wreszcie uporządkowaną szczęśliwie przez genialnego władcę (jak u Pope’a), w tym wypadku Katarzynę II. |||Następnie horyzont zacieśnia się, obejmuje jedynie maleńki wycinek Ukrainy, Sofiówkę - przestrzeń, w której natura poddała się kulturze, stając się _par excellence_ dziełem sztuki. Zanim wszelako rozpocznie się spacer po ogrodzie, rozbrzmiewa pochwała gospodarza tych włości, Potockiego, i poetycka odpowiedź na pierwszą część pytania: „skąd imię Sofijówki i dla czego słynie”. Genezę ogrodu przedstawia poeta za pośrednictwem dowcipnej historyjki o Szczęsnym, który w trakcie polowania, znalazłszy się w „dzikich przesmykach między skałami”, został przeszyty przez Kupidyna strzałą miłości do pięknej Zofii. Figlarny Strzelczyk poleciał potem „nad chersońskie wały”, aby ustrzelić także jej serce, przedtem jednak przepowiedział ślub obojga, a panu tych ziem nakazał budowę ogrodu ku czci Zofii, nie skąpiąc przy tym szczegółów co do jego wyglądu i charakteru. |||W opowieści tej pojawia się wiele odniesień do mitologii i w ogóle kultury grecko-rzymskiej: tworzą one zresztą w całym poemacie swego rodzaju matrycę podtrzymującą jego strukturę{18 Stanisław Balbus uznał to za najistotniejszą cechę poematu, w którym uujrzał „naśladownictwo programowe; zob. tenże, _Między stylami_, Kraków 1996. s. 255-262.}. #W tym klasycystycznym utworze poświęconym klasycystycznemu ogrodowi ma to różnorakie i istotne uzasadnienia. Najbardziej realistyczne i konkretne polega na tym. że oczom narratora spacerującego po ogrodzie ukazują się kolejno elementy architektury odsyłające wprost ku starożytności helleńsko-rzymskiej. Oto chłodnik Tetydyjon, przy którym zapoznajemy się z opowieścią o „dużaniach” boginki morskiej Tetydy z Pelejem, o ich miłosnych zapasach - dzięki nim przyszedł na świat Achilles; oto kanał podziemny z Charonem ukraińskim, wyspa anti-Circe, szkoła ateńska etc. Sam charakter ogrodu sprawia, że blask tradycji śródziemnomorskiej oświetla w nim - i w poemacie - niemal wszystko. Na każdym kroku spotykamy porównania i symbole zaczerpnięte z tego kręgu, nawiązania do dzieł twórców greckich i rzymskich, parafrazy poglądów filozoficznych tam właśnie zrodzonych. Jest to jak gdyby akt nobilitacji: zjednoczenie tej ziemi i jej mieszkańców ze wspólnotą kulturową wykształconych Europejczyków. Służy temu nawet pozorne - i na poły żartobliwe - przeciwstawienie Ukrainy i Grecji w ustępie sławiącym miejscowych mędrców, działających rzekomo już w w czas, „gdy Greki były jeszcze ciemne”. Nasycenie _Sofijówki_ greczyzną miało też dodatkową, bardzo szczególną motywację. Otóż harmonizowało z greckim rodowodem kobiety, której poświęcony był ogród, a pośrednio – także poemat. |||Można zatem widzieć w tym również subtelny gest laudatora, który w zakończeniu utworu wynosi Zofię ponad wszystkie wspaniałości ogrodu i ją właśnie czyni największą ozdobą tej ziemi (w. 518-w520, w525-w526):
|}rzekną późni: było to dzieło monarchiczne. |}Lecz te miejsca, Sofijo, więcej zdobisz sama, |}podobniejsza niebiankom niż córkom Adama. |}[…] |}a póki między rodem ludzkim raczysz gościć, |}pół świata czcić cię będzie, drugie pół zazdrościć.
||Trembecki był wytrawnym panegirystą. Zadanie, jakie mu postawił Potocki, było jednak szczególnie trudne. Wszak poeta musiał zawrzeć w poemacie laudację nie tylko Zofii (awanturnicy otoczonej dwuznaczną sławą), lecz także samego Szczęsnego (oraz jego rodu), czyli człowieka coraz powszechniej uważanego za zdrajcę ojczyzny. Autor _Sofijówki_ próbuje zatem odchodzić od kanonicznych reguł pochwały. Zgodnie z nimi powinno się np. szczegółowo przedstawić czyny postaci opiewanej, znacznie je przy tym wyolbrzymiając (_amplificatio_), podczas gdy Trembecki o działalności publicznej swego bohatera jedynie w kilku miejscach aluzyjnie napomyka, kierując uwagę czytelników raczej na „prywatne” cechy jego charakteru („przebaczanie, umysłu równość na przypadki”). Kreuje za pomocą kilku rysów postać dobrego człowieka: ojca (opłakującego trójkę zmarłych dzieci), męża (któremu „Olimp spuścił” Zofię, aby mu „trudy nagrodzić” i „ważne troski słodzić”), gospodarza (dbałego o los poddanych, nb. w innym miejscu, dla innego celu, ukazanych jako „tłumy Bryjarejów” budujących Sofiówkę, a przywodzących na myśl niewolników wynoszących piramidy). Tworzy, można powiedzieć, przyjazną, ciepłą aurę wokół tej postaci. Przede wszystkim ukazuje w korzystnym świetle całe otoczenie Szczęsnego Potockiego, także polityczne. Wzbudzało to zastrzeżenia współczesnych i potomnych, o czym świadczy chociażby konsekwentne pomijanie przez dziewiętnastowiecznych wydawców kilkunastu wersów poematu, usuniętych w edycjach z 1806 r. (nawiasem mówiąc, inne wiersze. co najmniej tak samo pod tym względem wątpliwe, nie wiedzieć czemu pozostawiono). Trembecki wygłasza pochwały zarówno pod adresem, liberalnego jeszcze w ówczas i budzącego w polskich patriotach nadzieje na polepszenie losu ojczyzny, Aleksandra I, jak i - nieżyjącej już od dawna Katarzyny II. Czyni to z przekonaniem, gdyż sam był zawsze rzecznikiem opcji rosyjskiej. A w poemacie owa sfera rosyjska ukazana jest wyłącznie w dobrym świetle (aż po nacechowanie leksyki) również z uwagi na Potockiego, który był w nią bez reszty uwikłany. Zarazem jednak autor _Sofijówki_ starannie wystrzega się - powtórzmy - mówienia wprost o politycznych działaniach i poglądach Szczęsnego. Zasłania się mglistą obietnicą (w. 49-w50):
|}i co dla swego kraju, co czynił dla ziomków, |}na osobnej to karcie damy dla potomków.
|||Taka postawa nie wynikała z uczuć patriotycznych Trembeckiego, gdyż jego rozumienie patriotyzmu było zgoła inne aniżeli nasze. Skrupuły moralne czy względy doraźnej taktyki, obliczonej na reakcje odbiorców, także nie odgrywały tu wrażnej roli. Tym, co przede wszystkim powściągało poetę w aktach laudacji, był instynkt artysty. Można powiedzieć - na tle wcześniejszych i ówczesnych praktyk - że _Sofijówka_ to panegiryk dyskretny. Rozproszone, zresztą nieliczne, uwagi pochwalne pod adresem mecenasa oraz wszelkie laudacyjne aluzje stanowią opisowo-filozoficzną materię poematu, a przynajmniej są bardzo zręcznie w nią wplecione. Spójrzmy z tej perspektywy choćby na klasyczne już porównanie Potockiego do „drzewa Jowiszowego” górującego nad otoczeniem{19 Podobnego porównania użył Trembecki w wierszu _Do Naruszewicza, pisarza W[ielkiego] Ks[ięstwa] Litewskiego, biskupa koadiutora smoleńskiego_, w którym Grigorij Potiomkin został przedstawiony jako cedr z damasceńskiej góry rosnący wśród jaworów.} bądź na refleksje narratora związane z grobowcem godnym rzymskiej piramidy Cestiusza. #|||Trembecki był głębokim erudytą oraz twórcą o znacznej samoświadomości. Zamówieniu Potockiego chciał sprostać przede w szystkim jako artysta. Zdawał sobie sprawę, że powinien oddać poemat, który będzie dziełem sztuki godnym opiewanej w nim Sofiówki. Miał zapewne w pamięci banalną, powtarzaną od starożytności prawdę (wysłowił ją również Siemieński w opowieści poświęconej okolicznościom powitania poematu), że wybitne dzieło poetyckie ma niezwykły przywilej uwieczniania nie tylko imienia swego autora, lecz także wszystkiego, czego dotyczy. |||Czy _Sofijówka_ jest utworem wybitnym? Przez wiele dziesięcioleci nikt nie miał co do tego wątpliwości, wszelako nawet autorytet Mickiewicza, wielkiego admiratora tego poematu, nie ochronił go przed sądami krytycznymi. Pojawiły się one w końcu XIX stulecia i opierały przeważnie na przesłankach polityczno-moralnych. Godziły jednak również w artyzm utworu. Przyznawano wprawdzie na ogół, że można poznać, iż wyszedł spod ręki majstra, że jest bardzo zręcznym wypracowaniem rymotwórczym, że nie można odmówić walorów językowi _Sofijówki_, ale nic ponadto. To zaś nie wystarcza, aby poemat był żywy, zdolny do poruszenia nawet wrażliwego na wartości poetyckie czytelnika. Tymczasem _Sofijówka_ zawiera - jak sądzimy - ów naddatek, który sprawia, że jest to dzieło niezrównane i doprawdy mylił się znakomity Stanisław Tarnowski (a po nim wielu innych), który widział w niej „robione z kartonu owoce, na pierwszy rzut oka przepyszne barwą i kształtem, ale puste, nie do jedzenia i bez smaku{20 S. Tarnowski, _Historya literatury polskiej_, t. 3, Kraków 1904, s. 495-496.}. Nie odbierał natom iast pulsowania szczerego uczucia, nie dostrzegał cichego dramatu myśli. #|||Kiedy Trembecki przyjmował ofertę Potockiego, mógł nawet zakładać (i najprawdopodobniej tak było), że dzięki sprawności rymotwwczej i wieloletniej rutynie ma szansę wyjść z tej próby ogniowej niedraśnięty przez płomienie, że mimo długiej przerwy w pisaniu wierszy i podeszłego wieku zdolny będzie wykonać należycie „dzieło na obstalunek”, niewymagające jakiegokolwiek zaangażowania emocjonalnego. I tutaj stary poeta na szczęście się pomylił. Oto w trakcie układania poematu, podczas samotnych (jak można przypuszczać) spacerów po Sofiówce, począł nawiedzać go stan ducha, który sam poeta określił następująco (w. 495): „Nagły mię smutek objął i walczy z rozumem”. |||Melancholia, mająca swe źródło w niepokoju egzystencjalnym, przenika zwłaszcza końcowe partie utworu, ale jej sygnały pojawiają się znacznie wcześniej. Myśl o śmierci i bezdusznej wieczności pojawia się w poemacie, który miał być pogodnym peanem na cześć piękna i potęgi. Niedziwne to u starego człowieka, ale u Trembeckiego jednak zaskakuje. Usiłuje ową „gorzką myśl oddalić”, stłumić humorem melancholiczne nastroje, zwalczyć smutek rozumem. Podobnie jak w kwestiach fizyki i kosmologii, szuka argumentów u patronów swego libertyńskiego światopoglądu, Lukrecjusza i Holbacha oraz w niestrywializowanej etyce epikurejskiej{21 Por. na ten temat erudycyjny wywód Ryszarda Przybylskiego, _Rozpacz libertyna_, op. cit. s. 172-179. Nb. określenie tytułowe „rozpacz libertyna” wydaje się zanadto hiperboliczne, przynajmniej w kontekście poetyckiego wyrazu owej „rozpaczy”.} (w. 443-w456): #
|}Czym by się człowiek prawy miał kiedy zasmucić, |}gdy mu nic serca skrytość nie zdoła zarzucić? |}Ma on namiętnostkami nieskażone skronie, |}nie blednie winy trwoni ani wstydem płonie, |}a jeśli zdarzeń ślepych dokuczą mu wady, |}bezróżnie je przyjmuje jak wichry i grady. |}Dopełnia obowiązki w radosnym sposobie, |}które winien i drugim, i samemu sobie. |}Bo myśl i ciało będąc umięszane ścisło, |}od ich zdrowia zwiększenie rozkoszy zawisło. |}A gdy dobrze strawionym obciążony wiekiem |}pozna, że już przychodzi przestać być człowiekiem, |}tak się spokojnie złoży, z przodkami pospołu, |}jak gdy po walnej uczcie wstawałby od stołu.
||Ale nie znając ukojenia, jakie ze swej wiary czerpią chrześcijanie, wolałby jednak pokładać nadzieję raczej w cudownej źródlanej wodzie i pitagorejskiej diecie, gdyż mimo wszystko - posłużmy się tu słowami Leśmiana – „tak się nie chce być czym innym, niż się było”. |||Ta nieoczekiwana inwazja w przestrzeń poematu - który miał być z założenia wysoce konwencjonalny - własnych lęków twórcy, przydaje _Sofijówce_ rysów wielkości. Ten strumyk indywidualnych uczuć i emocji płynący przez nią, przebijający się przez zapory konwencji i klasycystycznego chłodu, „walczący z rozumem”, sprawia - w połączeniu z imponującym kształtem językowym utworu - że jest to najwybitniejszy w literaturze polskiej poemat klasycystyczny. Chyba, że za taki uznamy _Pana Tadeusza_.
|||Wydawca pragnie jak najserdeczniej podziękować doc. Adamowi Karpińskiemu za bardzo wnikliwą lekturę edycji oraz niezwykle trafne uwagi i wskazówki, które przyczyniły się do ulepszenia niniejszej pracy. Równie serdeczne wyrazy wdzięczności kieruje pod adresem dr Ewy J. Głębickiej oraz znakomitej Redaktorki Ariadny Masłowskiej-Nowak, której erudycja i skrupulatność przyczyniły się w dużej mierze do wzbogacenia i uściślenia „Komentarza edytorskiego”, a już szczególnie – „Objaśnień”. Nie może także pominąć milczeniem przyjacielskich, a wielce inspirujących rozmów, jakie niejednokrotnie odbywał z dr. Tomaszem Chachulskim i dr. Krzysztofem Mrowcewiczem.
