|||Niniejsza edycja _Refleksyi duchownych_ została opracowana na podstawie wydania drukowanego, które ukazało się przed dziesięciu laty. Mimo że postęp, jaki dokonał się przez ten okres w badaniach nad Juniewiczem i jego poematem, nie wydaje się zbyt spektakularny, czemu zresztą trudno byłoby się specjalnie dziwić, to jednak sam upływ czasu pozwolił zrewidować pewne wcześniejsze sądy. |||Zainteresowanie osobą i twórczością częstochowskiego paulina miało przy tym charakter raczej krótkotrwałego rozbłysku. Za dosyć znamienne należałoby uznać, że jeszcze przed dwudziestu laty autorze _Refleksyi duchownych_ wiedziano raczej niewiele. W roku 1997 Jacek Kowzan pisał:
|}Próba rekonstrukcji portretu literackiego częstochowskiego paulina Mikołaja Karola Juniewicza ze względu na szczupłość informacji ogranicza się jedynie do nakreślenia szkicu biografii twórczej.{1 J. Kowzan, _Juniewicziana. Prologomena filologiczne_, „Pamiętnik Literacki” 88(1997), 1, s. 129.}
#||Badacz na podstawie informacji zamieszczonych na karcie tytułowej jednego z utworów Juniewicza, _Augurium sortis…_, oszacował datę urodzenia autora najpóźniej na rok 1694. Jednak jeszcze dziesięć lat temu cała ogólnodostępna wiedza o jego biografii w zasadzie nie wykraczała poza to, co dawało się wydedukować z kart tytułowych przypisywanych mu druków oraz autobiograficznego wiersza _Do ciekawego a pobożnego autor Czytelnika_ zamieszczonego na końcu edycji _Refleksyj duchownych_ z roku 1753. |||Nowe informacje, uzyskane w wyniku kwerendy przeprowadzonej w archiwum jasnogórskim, przyniosła dopiero notatka biograficzna Henryka Czerwienia opublikowana w _Encyklopedii katolickiej_{2 H. Czerwień, „Juniewicz Karol Józef OSPE”, [hasło w:] _Encyklopedia katolicka_, red. A. Szostak [i in.], t. 8, Lublin 2000, szp. 256-257.} oraz wydana w roku 2007 monografia Sławomira Baczewskiego _Między satyrą a katechezą_. Dzięki temu naszkicowana jeszcze przez dziewiętnastowiecznych badaczy mglista sylwetka „uczonego paulina”{3 Zob. „Juniewicz (Mikołaj)”, [hasło w:] _Encyklopedia Orgelbranda Powszechna_, t. XIII, Warszawa 1863, s. 533.}, który miał żyć gdzieś w pierwszej połowie XVIII stulecia nabrała wyraźnych kształtów. ##|||Jak pisze Baczewski, Karol Józef Andrzej Juniewicz, występujący później pod zakonnym imieniem Mikołaj, urodził się w Niechniewiczach nieopodal Nowogródka w roku 1695, zmarł zaś 23 X 1756 r. na Jasnej Górze{4 Przytoczony tutaj skrótowy biogram Juniewicza na podstawie: S. Baczewski, _Między satyrą a katechezą. Twórczość Karola Mikołaja Juniewicza_, Lublin 2007, s. 13-20; oraz H. Czerwień, „Juniewicz”, op. cit.}. #|||Dokładnie nie wiadomo, czym zajmował się przed wstąpieniem do zakonu w październiku 1716 r., znał już jednak wtedy kilka języków (oprócz polskiego: łacinę, włoski, francuski, niemiecki oraz litewski) i prawdopodobnie ukończył naukę w którymś z kolegiów jezuickich. Nowicjat odbył pod kierunkiem o. Mikołaja Garbowskiego w częstochowskim klasztorze św. Barbary. Przełożeni musieli docenić zdolności młodego kleryka, skoro podczas koronacji obrazu jasnogórskiego 8 IX 1717 r. pozwolili Juniewiczowi wygłosić napisany przez niego wiersz _Splendor korony_, wydany przy okazji tej uroczystości w formie druku. |||W następnym roku ukazał się kolejny utwór Juniewicza: prozatorska oracja łacińska _Augurium sortis…_, z okazji ustanowienia Bractwa Matki Boskiej Częstochowskiej i Znalezienia Krzyża Świętego we wrześniu roku 1718{5 Zob. J. Kowzan, _Juniewicziana_, op. cit., s. 131. Sławomir Baczewski (_Między satyrą a katechezą_, op. cit., s. 15), wiąże powstanie również i tego utworu z koronacją obrazu Matki Boskiej.}. Autor figuruje na karcie tytułowej tego druku jako profes zakonu. #|||We wrześniu 1719 r. miał on wyjechać na studia filozoficzne do Pragi{6 Henryk Czerwień („Juniewicz”, op. cit.) pisze, że Juniewicz uzyskał w Pradze tytuł doktora filozofii; Baczewski takiego faktu nie podaje.}, następnie zaś udał się do Rzymu, gdzie uzyskał święcenia kapłańskie. Wróciwszy do kraju, wykładał teologię moralną i fizykę w seminarium jasnogórskim, a później, w latach 1729-1731, teologię dogmatyczną w seminarium paulińskim na Skałce. W maju 1731 r. uzyskał tytuł doktora teologii. #|||Autorowi _Refeksyj duchownych_ powierzano również najrozmaitsze funkcje w zakonie. Był sekretarzem prowincji polskiej (w latach: 1731-1736, 1750-1756) oraz jej definitorem (1737-1743), zapisał też ósmy tom kroniki zakonnej _Acta provinciae_. W latach 1736-1737 pełnił obowiązki przeora klasztoru we Włodawie, później, przez sześć lat (1730-1745) – konwentu nowicjackiego św. Barbary w Częstochowie. |||W latach 1733, 1745, 1748 Juniewicza delegowano również do udziału w kapitułach generalnych zakonu, odbywających się w Maria Thall (obecnie na Słowacji). Nie wiadomo wprawdzie, czy wziął udział w pierwszej z nich, na pewno jednak uczestniczył w następnych. |||To nader pobieżne zestawienie faktów biograficznych dowodzi nie tylko, że Juniewicz istotnie był jednym z lepiej wykształconych ludzi swojego środowiska, a nawet epoki, ale również, że należał do ścisłej elity zakonu. Konkluzja taka nie pozostaje bez wpływu na ocenę dokonań literackich częstochowskiego paulina, do tej kwestii wypadnie jednak powrócić później. |||Ostatnie badania przyniosły również pełniejszy obraz literackiej działalności zakonnika. Bibliografia Estreicherowska (XVIII 668, XXVI 153) przypisywała mu autorstwo panegiryku maryjnego _Augurium sortis…_ Beatae Virginis Mariae…, wydanego rzekomo w roku 1713, a faktycznie pięć lat później{7 Zob. J. Kowzan, _Juniewicziana_, op. cit., s. 131.}, _Dziewosłąbu na ślub Zofii Sieniawskiej i księcia Augusta Adama Czartoryskiego_, a także _Refleksyj duchownych_ (dwa wydania w roku 1731 i jedno późniejsze, pochodzące – zdaniem Estreichera – z lat 1750-1758) oraz _Uwag pobożnych i politycznych_. #|||Dawniejsi bibliografowie wspominali jeszcze o jakichś bliżej niesprecyzowanych utworach religijnych; tak więc Juszyński pisał: „są także wiersze jego [tj. Juniewicza – uwaga M.P.] o czterech rzeczach ostatecznych, ale tych nie znam”{8 M. Juszyński, _Dykcyjonarz poetów polskich_, t. 1, Kraków 1820, s. 159.}. Współcześni badacze są raczej zgodni, że doszło tu do prostej pomyłki, a owe wiersze de quattuor novissimis to po prostu _Refleksyje duchowne_{9 Zob. J. Kowzan, _Juniewicziana_, op. cit., s. 135.}. ##|||W ostatnich latach przywrócono również Juniewiczowi atrybucję jego pierwszego utworu drukowanego, Splendoru korony. Poemat ten za sprawą błędu dawnych bibliografów, w tym i Estreichera, przypisywano Dionizemu Chełstowskiemu. Tymczasem w opisie koronacji obrazu częstochowskiego, zamieszczonym w uzupełnieniach do _Odrobin z stołu królewskiego_ Ambrożego Nieszporkowicza, pojawia się informacja, że twórcą wspomnianego wiersza był właśnie Juniewicz{10 A. Nieszporkowicz, _Odrobiny z stołu królewskiego Królowej Nieba…_, Jasna Góra 1720, s. 459.}. Jeszcze w XIX w. pisał o nim jako o autorze _Splendoru_ Michał Baliński{11 Zob. M. Baliński, _Pielgrzymka do Jasnej Góry w Częstochowie…_, Warszawa 1846, s. 366-367.}, ale jego świadectwo wydaje się o tyle mało wartościowe, że zależne od Nieszporkowicza. Tezę o przypisaniu _Splendoru_ Juniewiczowi spośród współczesnych badaczy sformułował jako pierwszy Henryk Czerwień, później zaś opowiedział się za nią także Sławomir Baczewski, który oparł się na relacji zawartej w Odrobinach… oraz na przeprowadzonej analizie tekstu{12 Zob. H. Czerwień, _Druki jasnogórskiej oficyny w latach 1693-1863_, Coesfeld 2006, s. 137 (nr kat. 525); S. Baczewski, _Między satyrą a katechezą_, op. cit., s. 45-48; por. A.J. Zakrzewski, _„Królowa polska na Jasnogórze” przykładem religijności ludowej_, „Studia Claromontana” 14(1994), s. 21.}. ###|||Stopniowo udało się badaczom uporządkować również sprzeczne informacje odnośnie do najważniejszego dzieła Juniewicza, _Refleksyj duchownych_. Bibliografie Stanisława Siennickiego oraz Karola Estreichera wspominały o dwóch wydaniach z roku 1731, natomiast sygnatury biblioteczne egzemplarzy przynależnych do poszczególnych edycji jako pierwszy podał Jacek Kowzan{13 Zob. S. Siennicki, _Dawna drukarnia Jasnej Góry Częstochowskiej..._, Warszawa 1887, s. 54; J. Kowzan, _Juniewicziana_, op. cit., s. 132.}. Badacz nie dokonał jednak rozróżnienia poszczególnych wariantów wydania pierwszego, a zauważone przez niego różnice pomiędzy edycją pierwszą i drugą ograniczały się wyłącznie do karty tytułowej i zakończenia{14 Zob. _„Opis źródeł”_, s. 192-193 niniejszej edycji.}. ##|||W tym miejscu wypada wspomnieć także o Dziewosłębie. Żaden odpowiadający temu tytułowi druk nie jest obecnie znany, a i Estreicher nie opisywał go _de visu_, lecz jedynie _ex auditu_. Na ogół też przyjmuje się hipotezę, dość zresztą prawdopodobną, że chodzi tu o panegiryk (lub jego wariant) zatytułowany _Nimfa, wielka Korony Polskiej ozdoba… Zofia z Sieniawskich Czartoryska_, dołączony do pierwszych dwóch wydań _Refleksyj duchownych_, który z jakichś przyczyn został opisany jako dzieło samoistne{15 Zob. J. Kowzan, _Juniewicziana_, op. cit., s. 133; S. Baczewski, _Między satyrą a katechezą_, op. cit., s. 34.}. Za takim przypuszczeniem przemawia głównie przynależność gatunkowa _Nimfy_. #|||Wyjaśnione zostały również kontrowersje związane z wileńską edycją _Refleksyj duchownych_. Antoni Czyż jako pierwszy zauważył, że _Uwagi pobożne i polityczne na mądre króla Salomona o próżności światowej zdanie, tudzież na cztery rzeczy ostateczne…_ stanowią jedynie wariant wydania _Refleksyj_ z roku 1753{16 Zob. A. Czyż, _Ja i Bóg. Poezja metafizyczna późnego baroku_, Wrocław 1988, s. 59. Badacz pisze o dwóch wydaniach różniących się jedynie tytułem i dedykacją.}, natomiast ostatecznych ustaleń dokonał Jacek Kowzan, który wyróżnił i opisał trzy warianty owej edycji, dedykowane odpowiednio Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, Helenie Ogińskiej oraz Janowi Platerowi. Uzyskanych przez Kowzana wyników najwyraźniej jednak nie znał Sławomir Baczewski, który w swojej monografii nie tylko uważał drugie wydanie częstochowskie (1731) za zaginione, ale nie uwzględnił też panegiryku dla Ogińskiej oraz przeczył istnieniu podobnego wiersza dedykowanego Radziwiłłowi{17 Zob. S. Baczewski, _Między satyrą a katechezą_, op. cit., s. 53, 57nn.}. ##|||Na tym jednak nie wyczerpuje się lista tekstów łączonych z osobą Juniewicza. Andrzej Zakrzewski przypisał mu wydany przez siebie wspólnie z Feliksem Plutą rękopiśmienny zbiór wierszy maryjnych na każdy dzień roku: _Królowa polska na Jasnogórze_{18 Por. A.J. Zakrzewski, _„Królowa polska na Jasnogórze”_, op. cit., s. 17-21.}. #|||Przeprowadzone przez wydawcę wnioskowanie budzić jednak może pewne zastrzeżenia, m.in. odnośnie do przesunięcia datowania tekstu z drugiej połowy XVIII w. na połowę pierwszą jedynie ze względu na pojawiającą się w jednym z hymnów (12 IX) informację, że autor wiedzę o opisywanym tam cudzie, który wydarzył się na początku stulecia, czerpał z bezpośredniej relacji uczestnika. Nie sposób przecież retorycznemu zabiegowi budowania wiarygodności przypisywać takiej samej wartości, jak np. dokumentom urzędowym. Postawiona hipoteza obciążona jest również mankamentami wynikającymi ze sposobu jej skonstruowania, a mianowicie selekcji negatywnej, polegającej na wyborze autora spośród czterech aktywnych literacko w pierwszej połowie XVIII w. zakonników jasnogórskich: ów przyjęty _a priori_ zbiór powinien być znacznie szerszy. Teza powyższa spotkała się również z krytyką Baczewskiego{19 Por. S. Baczewski, _Między satyrą a katechezą_, op. cit., s. 38, 43.}, przede wszystkim ze względu na niski poziom artystyczny wspomnianych utworów, wskazujący na poetę o niezbyt dużych umiejętnościach. Jedynym istotnym argumentem przemawiającym za twierdzeniami Zakrzewskiego i Pluty byłoby więc podobieństwo (aczkolwiek nie identyczność) duktu pisma Juniewicza do jednego z występujących w rękopisie{20 Por. F. Pluta, _Właściwości językowe pieśni „Królowa polska na Jasnogórze w Częstochowie”_, „Studia Claromontana” 14(1994), s. 44.}. ##|||Jacek Kowzan postawił z kolei hipotezę, że Juniewicz może być również autorem _Sztafety polskiej podróżnym do korespondencyi piórem uprojektowanej_, wydanej u Franciszkanów w Wilnie w roku 1757. Jedyną przesłankę stanowił tutaj fakt, że autor wymienionego opusculum, paulin z Częstochowy, ukrył swoje imię i nazwisko pod inicjałami „J.M.”, dającymi się odczytać jako „Juniewicz Mikołaj”{21 Zob. J. Kowzan, _Juniewicziana_, op. cit., s. 135.}. #|||Tytułem uzupełnienia wypada wspomnieć, że pełny podpis pod dedykacją _Sztafety_ ma postać następującą: „X.J.M.R.Z.S.P.P.P.”, co Estreicher częściowo rozwiązał jako „Ksiądz J.M. Reguły Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika”. O ile początek i koniec skrótu nie nastręczają żadnych trudności, to odczytanie litery „R” jako „reguły” powinno już było wzbudzić pewne wątpliwości skrupulatnego bibliografa: paulini nie mieli odrębnej reguły zakonnej, lecz stosowali się do reguły augustyńskiej. Należało więc oczekiwać, że „R” oznaczać będzie raczej pierwszą literę nazwiska. |||Omawiane dzieło jest zbiorem przykładowych listów oraz mów sejmikowych, kończy się zaś adresowanym do Zoila utworem poetyckim „Waleczność umysłu w przeciwnościach niezwątlona”. Ten właśnie wiersz, bardziej nawet niż charakter czy warstwa językowa całej _Sztafety_, mającej niewiele wspólnego z utworami o udokumentowanym autorstwie Juniewicza, najsilniej przemawia przeciwko hipotezie Kowzana. Jest to bowiem tekst pisany przyciężkim, szkolnym stylem, świadczącym o nienajlepszym opanowaniu warsztatu poetyckiego. Wiersz skonstruowany został na zasadzie paralelnego wyliczenia przykładów mających dowodzić podanej na wstępie tezy, a pomiędzy kolejnymi argumentami brakuje jakiegokolwiek powiązania. Całość wydaje się zdecydowanie niezgrabna:
|}Jakiż mu [tj. marynarzowi – uwaga M.P.] czyni żegluga zysk sławy – |}kolchidzkie runa u Jazona nawy? |}Orszak, choć liczny, ciernia, co się sroży |}uwlec dostojność i piękny kwiat roży. |}Patrz, jak w zadaniu niechętnej tortury |}szkarłat farbuje i kolor purpury. |}Tak i Przeciwność, choć ciska swe groty, |}walcząc z najlepszym dla próby dzieł cnoty, |}nic to nie kazi, lecz przyczynia chwały |}mieć na przypadki umysł doskonały.{22 Cyt. [za:] Sztafeta polska podróżnym do korespondencyi piórem uprojektowana…, Wilno: drukarnia J.K.Mci WW. XX. Franciszkanów, 1757, s. 223.}
#|||Ostatecznego i rozstrzygającego argumentu przeciwko łączeniu _Sztafety_ z osobą Juniewicza dostarczyła Elżbieta Aleksandrowska, która w _Słowniku pseudonimów pisarzy polskich_, powołując się przy tym na informacje uzyskane z archiwów zakonnych, rozwiązała wspomniany skrót jako „Ksiądz Józef Michał Radomski”{23 Zob. E. Aleksandrowska, „X.J.M.R.Z.S.P.P.”, [hasło w:] _Słownik pseudonimów pisarzy polskich (XV w. – 1970 r.)_, opracował zespół pod redakcją E. Jankowskiego, t. 3: R-Ż, Wrocław 1996, s. 575. Ze względu na szczupłość miejsca treść hasła ogranicza się do rozwiązania skrótu, bez podania konkretnych źródeł archiwalnych.}. Nawet pobieżna analiza właściwości językowo-stylistycznych owego kompendium epistolograficznego w zupełności potwierdza słuszność dokonanych przez badaczkę ustaleń. #|||Pozostaje jeszcze wspomnieć o kilku innych utworach księdza Juniewicza. Henryk Czerwień poza VIII tomem _Acta provinciae_ wymienia także mające się znajdować wśród rękopisów jasnogórskiego archiwum epigramaty z okazji pogrzebu biskupa kamienieckiego, Augusta Wessela, oraz dzieło teologiczne _Dissertationes scholasticae de fide, spe et charitate_{24 Zob. H. Czerwień, „Juniewicz”, op. cit., szp. 257.}, jednak Sławomirowi Baczewskiemu nie udało owych tekstów zlokalizować{25 Zob. S. Baczewski, _Między satyrą a katechezą_, op. cit., s. 14, 21.}. Ostatni z wymienionych badaczy wspomina z kolei o niezachowanym wierszu Juniewicza, napisanym z okazji przenosin paulinów z klasztoru we Włodawie (gdzie autor był przeorem) do nowego budynku, oraz o znanych ze wzmianek w _Acta provinciae Polonae_ inskrypcjach nagrobnych i elegiach poświęconych zmarłemu biskupowi Wesselowi{26 Tamże, s. 21.}. ###|||Powyższe zestawienie wyraźnie pokazuje, że mimo wzmożonego zainteresowania twórczością Juniewicza, wciąż stanowi ona obszar niedostatecznie rozpoznany, a co więcej, domagający się dalszych uściśleń już na poziomie badań źródłowych. Przegląd ten świadczy również o kształtowaniu się wokół autora _Refleksyj duchownych_ swoistej mody badawczej, wyrażającej się chociażby w próbach łączenia z jego osobą kolejnych utworów. |||Jak się jednak wydaje, także w kwestii interpretacji poszczególnych wierszy i dzieł jasnogórskiego zakonnika, a zwłaszcza _Refleksyj duchownych_, nie wszystko zostało jeszcze powiedziane. Najbardziej rzucającą się w oczy cechę tego poematu stanowi krótki, pięciozgłoskowy zaledwie wers, traktowany niekiedy jako przejaw inspiracji płynącej z folkloru{27 Por. Cz. Hernas, _Barok_, Warszawa 1998, s. 557.}. Jednak, jak pisała Maria Dłuska, taka miara wierszowa była wprawdzie wykorzystywana jako element stylizacji folklorystycznej, ale w autentycznej poezji ludowej pojawiała się rzadko{28 Por. M. Dłuska, _Pięciozgłoskowiec_, [w:] _Sylabizm_, red. Z. Kopczyńska i M.R. Mayenowa, Wrocław 1956, s. 135-147.}. Ponadto wypada zauważyć, że w czasach Juniewicza użycie pięciozgłoskowca w poważnej poezji religijnej nie stanowiło jakiejś szczególnej ekstrawagancji ani nowości. Wcześniej identycznym metrum oraz układem rymów posłużył się w swojej mesjadzie _Chrystus cierpiący_ Wespazjan Kochowski, a Wacław Potocki w Pieśni LIV (inc.: „Znak sądu Twego…”) z tzw. zbioru _Pieśni różnych_{29 Numeracja według wydania: W. Potocki, _Dzieła_, oprac. L. Kukulski, t. 1, Warszawa 1987, s. 471-474.}. Jeszcze pół wieku po pierwszej edycji Juniewicza wersem pięciosylabowym, chociaż inaczej rymowanym (parzyście albo przemiennie), chętnie posługiwał się w swoich utworach Rafał Gurowski{30 Zob. R. Gurowski, _Dzieje Pisma Świętego… rodowitym rytmem opisane…_, Łowicz: drukarnia J.O. Xcia Jmci Prymasa, Arcy-Biskupa Gnieźnieńskiego, 1782.}. Inna sprawa, że jego twórczość, czerpiąca zresztą obficie z tradycji barokowej liryki religijnej i w gruncie rzeczy mocno już epigońska, mogła być w epoce stanisławowskiej postrzegana jako swoiste _curiosum_. Warto jednak przypomnieć, że, to właśnie patrzenie na poezję osiemnastowiecznego Baroku przez pryzmat norm klasycyzmu w głównej mierze przyczyniło się do uznania jej za skupisko przeróżnych dziwactw, czego najlepszym przykładem jest opinia Zdzisława Libery o rzekomej osobliwości wiersza _Refleksyj duchownych_{31 Por. Z. Libera, _Poezja polska XVIII wieku_, Warszawa 1983, s. 7.}. #####|||Jacek Sokolski jako źródło owego rozwiązania wersyfikacyjnego wskazał poemat Bernarda de Morval _De contemptu mundi_, napisany parzyście rymowanym heksametrem z dodatkowymi regularnymi rymami wewnętrznymi w obrębie każdego wersu:
|}Hora novissima tempora pessima sunt – vigilemus: |}ecce minaciter imminet Arbiter ille supremus.{32 Cyt. (ze zmianami interpunkcji) [za:] J. Sokolski, _Juniewicz a Bernard z Morval_, „Prace Literackie” 36(1998), s. 8.}
||#Nieobeznany z iloczasową metryką łacińską odbiorca mógł dostrzec tutaj jedynie regularny wiersz sylabiczny o formacie 6a 6a 5b / 6c 6c 5b. Zdaniem Sokolskiego{33 Por. tamże, s. 5-10.} rolę ogniwa pośredniego pomiędzy rymowanymi heksametrami kluniackiego mnicha a utworem Juniewicza mogła odegrać ciesząca się sporą popularnością już w ostatniej ćwierci XVII w. _Pieśń duchowna o marnościach świata tego_ (w. 1-4):
#|}Jest zdrada w świecie jak w polnym kwiecie, |}więc ją porzucić, |}duszo kochana, grzechem zmazana, |}czas się ocucić{34 Cyt. (ze zmianami interpunkcji) [za:] J. Sokolski, _Polski pierwowzór „Pieśni o prolesti mira” Symeona Połockiego_, „Slavica Wratislaviensia” 69(1992), s. 7.}.
|||#Jak można przypuszczać, hipoteza Jacka Sokolskiego trafnie wskazuje na poezję łacińskiego Średniowiecza jako odległe źródło występującej w _Refleksyjach duchownych_ wersyfikacji, zastrzeżenia może natomiast budzić próba połączenia zależnościami genetycznymi konkretnych utworów, stanowiących ilustrację owego procesu. W _Wirydarzu poetyckim_ Jakuba Teodora Trembeckiego{35 Zob. J.T. Trembecki, _Wirydarz poetycki_, wyd. A. Brückner, t. 2, Lwów 1910, s. 358-360.} znajduje się pisany identyczną miarą wiersz z okazji powrotu do Polski Krzysztofa Arciszewskiego, co nastąpiło w roku 1646. Wcześniejsze o kilkadziesiąt lat w stosunku do wspomnianej _Pieśni duchownej_ użycie identycznego schematu wersyfikacyjnego, i to w poezji świeckiej, podważa ustalenia Sokolskiego. #|||Być może zatem pojawiająca się na kartach tytułowych wszystkich wariantów wydania z 1753 r. informacja o „nowo inwentowanym stylu” albo o wierszu „nowej inwencyi” odnosi się nie tyle do samego sposobu wersyfikacji, który jako żywo nie mógł być wtedy poczytany za jakiekolwiek novum, lecz do całokształtu zjawisk związanych ze sferą poetyckiej elocutio, co wydaje się znacznie bardziej uzasadnione{36 Na pewne nowatorstwo poetyckiego obrazowania _Refleksyj_ zwróciła swego czasu uwagę Paulina Buchwald-Pelcowa (_Satyra czasów saskich_, Wrocław 1969, s. 79-80).}. #|||W zamykającym wydanie wileńskie wierszu _Do… Czytelnika_ autor, uprzedzając możliwe zarzuty, tłumaczy się z żartobliwej dosadności swoich wierszy (w. DC17-wDC20):
|}Co się w śrzodku tej pracy jowijalnie dało, |}dla leniwców do wiecznej to się prawdy stało, |}by zachęceni nieco na koniec wejrzeli, |}a przy pokucie Boską miłością topnieli.
||Owa „jowialność” dochodzi do głosu nie tylko w sposobie obrazowania, lecz przede wszystkim w warstwie językowej utworu. Szczególnie w satyrycznych partiach poematu daje się zauważyć wtargnięcie języka potocznego: Juniewicz często nawiązuje do popularnych przysłów, chętnie też posługuje się kolokwializmami. Za przykład niech wystarczą pojawiające się w _Refleksyjach duchownych_ określenia bicia: „grzbiet połatać” (w. Rd948), „grzbiet złatać” (w. Rd1722), „połechtać kłaki” (w. Rd971-wRd972), „oprać boki” (w. Rd975) oraz jeszcze kilka innych. |||Charakterystyczną cechę poezji Juniewicza stanowi odchodzenie od typowej dla wcześniejszej literatury religijnej abstrakcyjnej moralistyki w kierunku satyrycznie ujmowanej rodzajowości. Co więcej, ów zwrot staje się szczególnie łatwo zauważalny, jeżeli porównać wydania z roku 1731 z dwukrotnie powiększoną edycją wileńską. Obrazy zaczerpnięte z codziennego życia nie stanowią już jedynie egzemplum, całkowicie podporządkowanego apriorycznemu schematowi uzyskanemu np. dzięki analizie pojęcia grzechu, lecz ulegają daleko posuniętej autonomizacji. |||We wcześniejszej redakcji satyra obyczajowa ograniczała się właściwie do groteskowych, operujących głównie doprowadzoną do absurdu hiperbolizacją, karykatur ubogiego szlachcica, z braku odpowiedniego wierzchowca zmuszonego dosiadać wieprza, oraz szlachcianki, której jedyną ambicją było uchodzić za wielką panią, nawet jeżeli zamiast prawdziwej rogówki (pierwowzoru krynoliny) musiała jej wystarczyć spódnica rozpięta na obręczy od beczki. W wydaniu z roku 1753 autor wprowadził realistycznie skonstruowane scenki rodzajowe; pojawiła się epizodyczna akcja, a w nowododanych partiach satyrycznych karykaturalna przesada ustąpiła miejsca dbałości o odwzorowanie szczegółu, czego najlepszy przykład stanowi drobiazgowy opis nędznego dobytku, jaki pozostał zapijaczonemu małżeństwu (w. Rd1789nn.). Ową rezygnację z groteskowej hiperbolizacji na rzecz _diatyposis_ należałoby uznać za oznakę ewolucji Juniewicza w kierunku gustów nadchodzącej epoki{37 Por. M. Pieczyński, _Pomiędzy błazeństwem a capriccio. Uwagi o grotesce w późnobarokowej poezji religijnej_, „Barok” 12(2005), 2, s. 112.}. #|||Warto w tym miejscu podkreślić, że poeta stosunkowo oszczędnie posługiwał się przenośnią. W literaturze religijno-moralistycznej późnego Baroku często spotyka się konwencjonalne metafory zwierzęce, wykorzystywane jako inwektywy rzucane przeciwko najróżniejszym kategoriom grzeszników; podobne zabiegi mają zresztą za sobą długą tradycję, sięgającą Biblii oraz Ojców Kościoła{38 Por. M. Pieczyński, _Kirke, Proteusz i ‘Lutnia rozstrojona’. O poezji eksperymentalnej późnego baroku w świetle wypowiedzi teoretycznych_, Warszawa 2013, s. 236.}. Kilka tego rodzaju przykładów można by znaleźć i w _Refleksyjach duchownych_, lecz ich liczba jest wręcz znikoma w porównaniu np. z _Wojskiem serdecznych noworekrutowanych afektów_ Hieronima Falęckiego czy _Uwagami śmierci niechybnej_ Józefa Baki, gdzie podobne metafory i porównania pojawiają się przynajmniej kilkudziesięciokrotnie. #|||Również i w tym przypadku zmiany wprowadzone przez Juniewicza do tekstu edycji z roku 1753 okazują się znamienne. Wcześniejsza redakcja poematu zawierała następujący passus skierowany przeciwko bogaczom, nb. mający swoje źródło w słowach Pisma św. (Mt 19, 24):
|}Słuchaj nie głucho, |}igielne ucho, |}sam Pan ogłasza: |} „Wielbłądzie garby |}są złote skarby |}i żądza wasza”. |} […] |}Rzekł Pan surowo |}jako Bóg Słowo: |} „Nie ma odmiany: |}garb garbem wszędzie, |}a garbacz będzie |}czartem siodłany”.{39 M.K. Juniewicz, _Refleksyje duchowne_, Jasna Góra 1731, s. 20-21.}
||#Dosłowna interpretacja biblijnego porównania, stanowiąca w pewnym sensie nadużycie względem autorytetu Pisma św., doprowadziła do powstania nadrealnej groteski, dając przy tym karykaturalny obraz diabelskiego wierzchowca: niby garbusa, niby wielbłąda. Znacznie istotniejszy jest jednak fakt, że w wydaniu wileńskim cały ten fragment został gruntownie zmieniony: zamiast groteskowego obrazu pojawiła się znacznie wierniejsza parafraza słów Ewangelii, zaopatrzona dodatkowo łagodzącymi jej wymowę zapewnieniami, że „nie sam ubogi jest zbawion” (w. Rd355-wRd372). |||Kolejną istotną cechą stylu _Refleksyj duchownych_, pozostającą w pewnym związku z odejściem od operowania typową metaforyką barokowych tekstów religijnych, jest poczucie dystansu wobec erudycji antyczno-mitologicznej. |||Szczególnego rodzaju niechęć do szkolnych autorytetów to zresztą zjawisko charakterystyczne dla siedemnastowiecznego nurtu jezuickiej poezji rzeczy ostatecznych. Najbardziej ewidentnych przykładów dostarcza tu Jakub Balde, a szczególnie polska parafraza jego poematu _De vanitate mundi_:
|}Was, Propercy i Katulle, |}Śmierć pogryzła jak gnidy.{40 Cyt. [za:] J. Balde, Sen żywota ludzkiego, Warszawa: drukarnia J.K.M. u OO. Scholarum Piarum, 1697, k. B3v.} |{_Sen żywota ludzkiego_ XXXIX, w. 7-8
||#Zastosowany tutaj koncept, stanowiący nb. przejaw translatorskiej samowoli nieznanego autora polskiej wersji utworu, opiera się na homonimii imienia rzymskiego poety i łacińskiego rzeczownika pospolitego catulus, oznaczającego małego pieska. |||Inną właściwością poematu Juniewicza jest jego głęboka heterogeniczność, dostrzegana przez badaczy w kontaminowaniu porządku duchowego i zmysłowego, a przede wszystkim moralistyki religijnej z satyrą obyczajową i publicystyką polityczną. |||Jak pisał Czesław Hernas, Juniewicz, tworząc zmysłowy obraz przyszłego szczęścia zbawionych, „zamiast do Ojców Kościoła… zajrzał do sielankopisarzy”{41 Cz. Hernas, _Barok_, op. cit., s. 558.}. Istotnie, w opisywanym przez siebie raju autor umieścił „śliczne Heleny” oraz syreny, symbolizujące zazwyczaj zgubne pokusy zmysłów (w. Rd3661-wRd3662). Przebywające w Niebie „wdzięczne dziewice” zostały zaślubione Bogu, jednak kochają także pozostałych zbawionych: „każdy młodzieniec / ich oblubieniec, / co tam przebywa” (w. Rd3679-wRd3681). Tego rodzaju opisy mogą przywodzić na myśl wizje raju erotycznego{42 Por. J. Kowzan, _Quattuor hominum novissima. Dzieje serii tematycznej czterech rzeczy ostatecznych w literaturze staropolskiej_, Siedlce 2003, s. 372.}, należy jednak pamiętać, że mniej lub bardziej sugestywne przedstawienia rajskich rozkoszy są stałym elementem utworów spod znaku czterech rzeczy ostatecznych. Ksiądz Juniewicz okazał się w tym względzie godnym kontynuatorem tradycji Klemensa Bolesławiusza i Jakuba Baldego, a opisy owej wzajemnej miłości wybranych wywodzą się zapewne z literatury ascetycznej (np. w przypisywanej św. Augustynowi _Broni duchownej (Manuale)_ znajduje się osobny rozdział traktujący „O spolnej miłości świętych w Niebie”){43 Św. Augustyn [dzieło przypisywane], _Manuale albo Broń duchowna_, [w:] Św. Aureliusza Augustyna _Ksiąg pięcioro…_ z łacińskiego języka na polski, według pewniejszych egzemplarzów przełożone… przez Piotra Kazimierza Tryznę…, Wilno: drukarnia Akademiej Soc. Jesu, 1617, k. 120r. Faktycznym tłumaczem tego dziełka, stanowiącego późnośredniowieczną kompilację tekstów m.in. Hugona od św. Wiktora i św. Anzelma był jezuita Jan Alandus. Tłumaczenie Alandusa cieszyło się w dawnej Polsce znaczną popularnością – pomiędzy rokiem 1617 a 1798 bibliografowie notują 12 wydań; por. A. Bober, _Pseudo-augustyńskie dzieła ascetyczne w Polsce_, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 4(1957), 2, s. 43-56.}. ###|||Znacznie poważniejszą kwestią wydaje się jednak kontaminacja twórczości religijnej z satyrą obyczajową, a zwłaszcza z elementami pisarstwa politycznego. Problem ten dostrzegał również Sławomir Baczewski, którego zdaniem u Juniewicza „uderzające jest […] łączenie w jedną całość elementów publicystycznych i dewocyjnych”{44 S. Baczewski, _Między satyrą a katechezą_, op. cit., s. 56.}. #|||Obecność satyry, której celem jest przecież pobudzanie do doskonałości etycznej{45 Opinia powszechnie uznawana; zob. np. popularny jezuicki podręcznik poetyki, wydawany i stosowany także w kolegiach na terenie Rzeczpospolitej: J. de Jouvancy, _Institutiones poeticae_, [w:] D. de Colonia, _De arte rhetorica libri quinque_, Venetiis: Typographia Balleoniana, 1743, s. 330: }, stanowi w umoralniających utworach religijnych jako zjawisko zupełnie naturalne. Współczesny Juniewiczowi inny częstochowski paulin, B.Fr. Gniewisz, w wydanym przez siebie w roku 1731 _Smutku codziennym życia ludzkiego_ również połączył rozważania de vanitate mundi z satyrycznymi scenkami. Poemat Gniewisza okazuje się pod tym względem nawet bardziej frapujący niż _opusculum_ Juniewicza, gdyż jeden z jego „punktów”, „Smutek życia zakonnego”, nie ma na celu (wbrew opinii Czyża{46 Por. A. Czyż, _Ja i Bóg_, op. cit., s. 58.}) ukazania klasztoru jako jeszcze jednego siedliska smutku i „ohydy”, lecz – jak należałoby sądzić – stanowi wyraz dezaprobaty autora wobec zbyt szczupłych racji żywnościowych wydawanych jasnogórskim zakonnikom. ##|||W tym miejscu wypada jeszcze raz podkreślić, że temperament twórczy Juniewicza najlepiej realizuje się właśnie w satyrycznych partiach poematu, przez co, zwłaszcza w edycji wileńskiej dominują one nad całością. Zachodzi tu jednak nie tyle kontaminacja struktur gatunkowych, co ich odkształcenie. Scenki rodzajowe, ukazujące pijaństwo szlachty, rąbaninę w karczmie czy podstępne zabiegi chciwego jurysty lub zadłużonego wielmoży, nie znajdują już precedensu w poetyckich rozważaniach _de vanitate mundi_, lecz przypominają raczej poetykę _Punktu honoru_ Antoniego Sebastiana Dembowskiego, a niekiedy (mimo braku dowodów w sensie filologicznym) wręcz chciałoby się je zestawić z _Satyrami_ Nicolasa Boileau. |||Także zabieg polegający na traktowaniu aktualnych wydarzeń politycznych jako egzemplum ilustrującego ogólną tezę o marności świata nie stanowił w czasach Juniewicza specjalnej nowości ani ekstrawagancji, aczkolwiek w _Refleksyjach duchownych_ przybrał on postać szczególną. Podobna strategia perswazji była często wykorzystywana w kazaniach, natomiast spośród poetów posłużył się nią m.in. Jakub Balde:
|}Spróbuj wieku niniejszego, |}opłakana w nim skaza: |}nic w nim złota, nic dobrego, |}wszytek twardszy żelaza.
|}[…]
|}W samych Niemczech, o mój panie, |}jakiej nędze nie było? |}Jak tam dziwne zamieszanie |}lat dwadzieścia wichrzyło.{47 J. Balde, _Sen żywota ludzkiego_, op. cit., k. C3r.} |{_Sen żywota ludzkiego_, LXIX, w. 1-4; LXX, w. 1-4
||#Można więc tutaj zaryzykować twierdzenie, że ksiądz Juniewicz zapożyczył od niemieckiego jezuity nie tylko konkretne motywy literackie, lecz także samą strukturę poematu. Nie zmienia to jednak faktu, że autor _Refleksyj duchownych_ poszedł znacznie dalej w kierunku aktualnej problematyki obyczajowej i politycznej. Alegoryczny opis wydarzeń wojny północnej, ukazanych jako zmagania Lwa, Orła i Smoka, wpisuje się w strukturę wzorca dość wiernie, natomiast wbudowane w pierwszą redakcję poematu epicedium poświęcone Stanisławowi Denhoffowi stanowi już pewne jej odkształcenie, aczkolwiek samo przywołanie nagłej śmierci czterech hetmanów (w tym Denhoffa) ma u Baldego odpowiednik w postaci wyliczenia wodzów z czasów wojny trzydziestoletniej. |||Trudno jednak byłoby w podobny sposób tłumaczyć fragment poematu poświęcony nadużywaniu _liberum veto_ (w. Rd2665-wRd2748), stanowiący reakcję na ostry kryzys parlamentarny, do jakiego doszło pod koniec panowania Augusta II, kiedy to sejmy z lat 1729 i 1730 (a także 1732) zerwane zostały jeszcze przed rozpoczęciem obrad. Zaniepokojenie takim stanem rzeczy wyrażał również Jan Stanisław Jabłonowski w _Skrupule bez skrupułu_ z roku 1730. Opozycji, skupionej wokół rodziny Potockich, zależało na zablokowaniu obrad m.in. dlatego, że nie chciała ona dopuścić do obsadzenia wakujących urzędów hetmańskich przez kandydatów króla i Familii (sprzeciwiała się m.in. przekazaniu buławy hetmana wielkiego koronnego Stanisławowi Poniatowskiemu{48 Zob. J. Kurek, _U schyłku panowania Augusta II Sasa. Z dziejów wewnętrznych Rzeczypospolitej (1729-1733)_, Katowice 2003, s. 110.}). Być może również rozpamiętywanie śmierci czterech hetmanów, a tym samym wskazanie na niebezpieczeństwo, w jakim znalazłaby się pozbawiona najwyższego dowództwa Rzeczpospolita w razie wybuchu wojny, miało w pierwszej redakcji poematu stanowić argument przeciwko zrywaniu sejmów, nie zaś tylko wstęp do epicedium poświęconego Denhoffowi. #|||Jak się wydaje, Juniewicz opowiedział się w roku 1731 po stronie Familii, lecz niekoniecznie króla, skoro w _Nimfie_ przepowiadał koronę Augustowi Aleksandrowi Czartoryskiemu. Wobec złego stanu zdrowia Augusta III i mnożących się wówczas spekulacji odnośnie do przyszłej elekcji tego rodzaju scenariusz nie musiał wydawać się nieprawdopodobny. W wydaniu z roku 1753 odpowiednie fragmenty Refleksyj duchownych straciły swój pierwotny kontekst polityczny: Familia przeszła w tym czasie do opozycji, a Juniewicz zabiegał o przychylność księcia Michała Kazimierza „Rybeńki” Radziwiłła, próbującego na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych skonstruować własne stronnictwo polityczne. |||Tytułem uzupełnienia wypada stwierdzić, że łączenie form religijnych nie tylko z satyrą obyczajową, lecz także z aktualnymi treściami politycznymi czy wręcz propagandowymi było w XVII czy XVIII w. zjawiskiem na tyle powszechnym, że nie ograniczało się wyłącznie do sfery kaznodziejstwa i literatury religijnej. Najbardziej wyrazisty przykład stanowią tu przeróżne parodie lub adaptacje tekstów religijnych, przy czym nie chodzi tylko o _Psalmodię polską_ Wespazjana Kochowskiego, lecz przede wszystkim o całkiem sporą grupę utworów pisanych na potrzeby doraźnej agitacji politycznej, jak choćby kolejne parodie _Modlitwy Pańskiej_: w czasie potopu szwedzkiego skierowane przeciwko Karolowi X, później – podczas rokoszu Lubomirskiego – do króla polskiego Jana Kazimierza, a w czasach konfederacji targowickiej – nawet do carycy Katarzyny{49 Np. rkps Biblioteki Śląskiej w Katowicach, sygn. R 217 III, k. 33r.: „Modlitwa konfesyi targowickiej” (inc.: „Carowa, któraś jest w Petersburgu, święć się imię twoje, przyjdź 100 000 wojska twoje…”).}. Pojedyncze przeróbki tekstów religijnych powstawały jeszcze w czasach Królestwa Polskiego, m.in. zwrócona przeciwko Franciszkowi Ksaweremu Druckiemu-Lubeckiemu i Radzie Administracyjnej parodia prologu Ewangelii według św. Jana, nawiązująca zresztą do wcześniejszych wzorów anty-targowickich. #|||Tak więc praktyka pisarska Juniewicza nie powinna była wydawać się jego współczesnym rzeczą niewłaściwą, nawet jeśli może wzbudzać pewne obiekcje z perspektywy dzisiejszego czytelnika, uważającego pedantyczne oddzielanie spraw Państwa od Kościoła za rzecz oczywistą. To jednak, co narusza obecnie obowiązujące standardy, wówczas stanowiło jedynie konsekwencję ujmowania rzeczywistości w jednolitych strukturach światopoglądowych. |||Pora zatem na krótkie podsumowanie: _Refleksyje duchowne_ istotnie cechuje pewna heterogeniczność czy też raczej niespójność, będąca jednak wtórną konsekwencją wyeksponowania wątków w literaturze nurtu _de vanitate mundi_ stale obecnych, lecz drugoplanowych, nie zaś łączenia w jedną całość elementów do siebie nieprzystających. Implikowane przez tekst poematu postulaty odnoszą się przez to nie tylko do sfery moralności prywatnej, lecz także – aktywności politycznej. W ten sposób niejednorodność struktury utworu przeczy twierdzeniom Antoniego Czyża, jakoby Juniewicz praktykował specyficzne rytuały dehumanizacji adresata wypowiedzi, sprowadzając go do „duszy stworzonej”, bytu ułomnego i skazanego na nieuchronny rozkład. _Refleksyje duchowne_ nie są halucynacyjnym „zapisem nieistnienia”{50 Por. A. Czyż, _Ja i Bóg_, op. cit., s. 61-62.}, ich bohaterem nie jest fantom o wątpliwym statusie ontologicznym, lecz żywy człowiek, ujmowany we wszystkich przejawach swojej aktywności: jako chrześcijanin, mający myśleć przede wszystkim o zbawieniu duszy, ale także jako członek rodziny czy obywatel, którego powinnością jest brać udział zarówno w życiu sejmikowym, jak i w kampaniach wojennych. Paradoksalnie więc zauważalna z dzisiejszej perspektywy heterogeniczność tekstu staje się wyrazem jednolitej wizji ładu antropologicznego i politycznego. A że całość podporządkowana została koncepcji religijnej, to u zakonnika nie powinno specjalnie dziwić. #|||Na zakończenie wypada poświęcić jeszcze chwilę uwagi kwestii odbioru poematu księdza Juniewicza. W roku 1731 „Kurier Polski” donosił:
|}Z Warszawy, d. 19. septembris. W[ielebny] O[jciec] Juniewicz, paulin, sekretarz prowincyi polskiej, dnia 14. praes[entis] książkę de vanitate mundi intytulowaną Refleksyje duchowne, od siebie wydaną, a księżnej Jejm[oś]ci Czartoryjskiej, generałowéj gwardyi kor[onnej], dedykowaną, in praesentia Ichmościów: pana podskarbiego w[ielkiego] kor[onnego], księcia podkanclerzego lit[ewskiego], kasztelana czerskiego i samej Jejm[oś]ci, posła holenderskiego i innych Ichm[ości]ów na traktament zaproszonych oddawał, które to opus od pomienionej księżnej ejm[oś]ci wdzięcznie przyjęte.{51 „Kurier Polski” 3(1731), 91, s. 392.}
||#Notatka ta pozwala wyznaczyć czas pierwszego wydania utworu na okres pomiędzy ślubem księżnej, który odbył się dnia 11 VII 1731 r., a wspomnianą datą 14 IX. Ważniejsza wydaje się jednak inna kwestia: gazeta wspomina o łaskawym przyjęciu tomiku, co oczywiście może być poczytane za dowód uprzejmości księżnej, natomiast w żadnym razie za świadectwo recepcji samego utworu. |||Bardziej wiarygodna – mimo znacznych nieścisłości bibliograficznych – okazuje się wyrażona w _Polonia litteraria nostri temporis_ opinia Jana Daniela Andrzeja Janockiego, który pisał:
|}Mikołaj Karol Juniewicz, […] przesławny i znakomity poeta, pisał różne utwory, wielce dowcipne i ucieszne, co jednak, z powodu zbytniej swobody, jakiej zażywał w krytykowaniu obyczajów swego wieku, zwierzchność zakonna ukróciła swoją powagą.{52 J.D.A. Janocki, _Polonia litteraria nostri temporis_, Wrocław: Johannes Jacobus Korn, 1750, s. 32-33: }
||#Krótka notka nie jest miejscem, gdzie należałoby się spodziewać rozbudowanej topiki pochwalnej, tym bardziej zatem padające tu słowa uznania brzmią wiarygodnie. Pozostaje jednak zająć się jeszcze jedną kwestią, a mianowicie owymi utworami satyrycznymi, które nie przypadły do gustu przełożonym Juniewicza. |||Sądząc po charakterze zmian dokonanych przez autora w drugim wydaniu, mających charakter autocenzury, _Refleksyje duchowne_ musiały spotkać się z dość ostrą krytyką ze strony jakichś wpływowych osobistości. Jedynie w taki sposób można bowiem wyjaśnić wprowadzone w drugim wydaniu zmiany, jak choćby – marginalium: „Wymysły młodzi dworskiej” na: „Wymysły niektórej młodzi dworskiej” (w. Rd1939{53 W cytowanych fragmentach edycji B numeracja wersów odnosi się do ich pozycji w wydaniu trzecim (C).}, s. 54); albo, w opisie zerwania sejmu, zastąpienie sformułowania: „lada lichota” przez: „lada kto z młodzi” (w. Rd2713, s. 59). O tym, że ktoś istotnie poczuł się satyrycznym tonem wiersza urażony, świadczy również dodane w tej edycji zakończenie, gdzie autor zapewnia, że: „wszak nie zaszkodzi, / lub w serce godzi / swym wiersz sztyletem” (w. Rd3994-wRd3996, s. 130) i prosi czytelnika o wyrozumiałość. Zastanawia także wprowadzenie do trzeciej edycji fragmentu oznaczonego notą marginalną „O panach ostrożnie mówić trzeba” (w. Rd1141-wRd1166), który – jak należałoby sądzić – stanowi reminiscencję przykrych doświadczeń autora: „nieraz ten miewa, / co szczerze śpiewa, / w nagrodę plagi” (w. Rd1159-wRd1161). #|||Być może zatem w cytowanej wypowiedzi Janockiego (przytaczanej również przez niektórych badaczy współczesnych{54 Zob. m.in. H. Czerwień, „Juniewicz”, op. cit., szp. 257.}), chodziło właśnie o Refleksyje duchowne. Możliwości takiej nie wykluczał Jacek Kowzan, który jednak uważał, że satyra w rzeczonym poemacie nie jest dostatecznie kąśliwa{55 Por. J. Kowzan, _Juniewicziana_, op. cit. s. 136. Jak się zatem wydaje, rację miał jednak Aleksander Brückner (_Poezja czasów saskich_, [w:] tenże, _Dzieje literatury pięknej w Polsce_, cz. 1, Kraków 1935, s. 298), który o _Refleksyjach_ pisał: „właśni przełożeni zakonni niszczyli ten utwór prostacki, chociaż miejscami wcale jowialny”.}. Nie sposób jednak wykluczyć, że np. któryś z przedstawicieli opozycji antykrólewskiej odczytał dosadną krytykę zrywania sejmów jako osobistą wycieczkę.
##|||Szczególnym dokumentem funkcjonowania _Refleksyj duchownych_ w obiegu literackim czasów saskich są _Miscellanea życia ludzkiego_ Mateusza Hieronima Korwina-Kochanowskiego. Dwa utwory z tego zbioru, „O powstaniu nędzy” oraz „O pompach przyuboższych niewiast”, stanowią dosyć wierną parafrazę fragmentów poematu Juniewicza. Kochanowski potraktował _Refleksyje_ w podobny sposób, jak wcześniej ich autor – poemat jezuity Baldego: zapewne od oryginalności myśli i słów ważniejsza była zawarta w nich nauka moralna. |||Wiersz „O powstaniu nędzy”, będący satyrą wymierzoną w chłopów podających się za osoby szlachetnie urodzone, stanowi przeróbkę dwóch kolejnych partii poematu Juniewicza, opatrzonych notami marginalnymi: „Wymysł i pycha prostej kondycyi ludzi, gdy im fortuna służy” oraz „Ambicyja szlachty ubogiej”. Pozwala to odrzucić hipotezę, że autor _Refleksyj duchownych_ mógł dokonać parafrazy wiersza „O powstaniu nędzy”, znanego mu np. z rękopisu, gdyż (pomijając daty wydania druków) takie rozdzielenie elementów składowych jednego opisu pomiędzy dwa satyryczne portrety zawarte w _Refleksyjach_ wydaje się co najmniej mało prawdopodobne. Nie można również przeoczyć faktu, że Kochanowski był poetą od Juniewicza znacznie słabszym. Pozwalając sobie na pewną marginesową uwagę, wypada stwierdzić, że jeżeli ktoś zarzuca temu ostatniemu grafomanię, powinien najpierw zapoznać się z przyciężką muzą jego naśladowcy. |||Wydawca zdecydował się zamieścić owe dwa utwory w „Aneksie” do niniejszej edycji, traktując je jako unikatowy dokument recepcji _Refleksyj duchownych_ Karola Mikołaja Juniewicza.