|||Wkrótce po zakończeniu II wojny światowej, 12 października 1945 r., podczas posiedzenia Komisji historii literatury polskiej Polskiej Akademii Umiejętności Wacław Borowy przedstawił „własną pracę” zatytułowaną _Ze studiów nad literaturą XVIII w._ Przygotowywał ją blisko dziesięć lat. Nie krył, że interesuje go przede wszystkim artystyczna wartość dzieła literackiego, nie zaś społeczne usytuowanie twórcy, aktualność podejmowanej problematyki czy waga utworu jako historycznego świadectwa ważnych wydarzeń. W oczywisty sposób hierarchia prezentowanych poetów ułożyła się nieco inaczej niż w dotychczasowych pracach poświęconych literaturze Oświecenia. W dwóch zdaniach Borowy zarysował koncepcję całej książki, po czym przeszedł do prezentacji rozdziału, który wyraźnie najżywiej go obchodził. Rozdział poświęcony był Konstancji Benisławskiej{1 „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 46(1945), 8, s. 202-203.}. #|||W trzy lata później w Krakowie tom ten został opublikowany pt. _O poezji polskiej w wieku XVIII_{2 Historię powstawania tej książki przedstawiła Zofia Stefanowska w _Posłowiu_ [do:] W. Borowy, _O poezji polskiej w wieku XVIII_, Warszawa 1978 (wyd. 2), s. 372-388.}. recenzenci zwrócili uwagę przede wszystkim na Benisławską. „W książce Borowego zdobycz to najchlubniejsza. Tu po raz pierwszy wymierzono jej pełną sprawiedliwość. W ostrożnych, uważnie odmierzanych słowach wyznacza Borowy właściwą pozycję tej poetki” – pisał w „Tygodniku Powszechnym” Czesław Zgorzelski{3 Cz. Zgorzelski, _Poeci XVIII wieku – na „cenzurowanym”_, „Tygodnik Powszechny” 4(1948), 27(172). s. 3.}.## „Znaczne wątpliwości nasuwa [...] ocena Benisławskiej. Czy poezja, choćby wzruszająca i odznaczająca się nawet bogactwem wyrazu, jeśli operuje środkami, elementami pojęć i wyobrażeń i stylem poprzedniego wieku, może w ogóle uchodzić istotnie za wartościową i w jakich dodatkowych warunkach?” – zastanawiała się Maria Rzeuska{4 M. Rzeuska, _Czy mieliśmy poetów w XVIII wieku?_ „Odrodzenie” 5(1948), 20(181 ), s. 7. „Nie może jednak ulegać wątpieniu, że rewizjonistyczne analizy, charakterystyki i oceny prawie wszystkich poetów przeprowadzone przez prof. Borowego, są poznawczo przekonywające, ba! sugestywne. Książka jest wybitnym zdarzeniem życia naukowego” – zastrzegała się autorka.}. „Ubożuchna, tępa, staroświecka treść zaczyna w oczach Borowego urastać do godności chluby kultury i poezji polskiej 18 w.” – irytował się Stefan Żółkiewski na łamach „Kuźnicy”{5 S. Żółkiewski, _Kiedy profesor przestaje być formalisą?, „Kuźnica” 4(1948), 25(146), s. 8.}. „Szukano w poezji stanisławowskiej [...] religianctwa, irracjonalizmu i pesymizmu [...]. Odkryto mistyczną bigotkę Benisławską” – wtórował Jan Kott{6 J. Kott, _Przedmowa_ [do:] _Poezja polskiego Oświecenia_, oprac, tenże, Warszawa 1954, s. 10-11.}. Borowy o Benisławskiej „wyraził się z dużą przesadą” – dodawał po trzynastu latach Juliusz Wiktor Gomulicki{7 J.W. Gomulicki, _Historia literatury polskiej. Oświecenie (Do r. 1815)_, „Rocznik Literacki” [12](1961), s. 167.}. W książce Borowego, która do dziś nie straciła na aktualności, rozdział o Benisławskiej wywołał najwięcej kontrowersji, choć stało się oczywiste, że poetki nie można już usunąć z historii literatury drugiej połowy XVIII w.{8 Omówienie twórczości poetki pojawiło się wcześniej w syntezie Juliana Krzyżanowskiego, _Historia literatury polskiej_, Warszawa 1939 (wyd. 1 niedokończone), s. 396-398; wyd. następne: _Historia literatury polskiej od średniowiecza do XIX w., Warszawa 1953 (wyd. 1), s. 500-501. W recenzji książki Kotta (por. przyp. 6) Gomulicki pisał: „Jedną z największych wad antologii, odbijającej pod tym względem postawę oficjalnego literaturoznawstwa, jest opuszczenie w gronie poetów Benisławskiej” (J. W. Gomulicki, _Blaski i nędze „Poezji polskiego Oświecenia”_, „Przegląd Humanistyczny”, 1(1957), 1, s. 82).} #####|||Benisławska „nie pasuje” do obrazu Oświecenia ukształtowanego w pracach Władysława Smoleńskiego, Tadeusza Mikulskiego, Jana Kotta. Znacznie łatwiej daje się usytuować u schyłku Baroku{9 A. Czyż, _Mistyk i pieśń. O Konstancji Benisławskiej_, [w:] tenże, _Ja i Bóg. Poezja metafizyczna późnego baroku_, Wroclaw 1988, s. 117-129 („Studia Staropolskie”, t. 54).} jako reprezentantka zapóźnionej literatury poprzedniej epoki, a jej poezja ma być „manifestacją świadomego historyzmu”{10 M. Prejs, _Poezja późnego baroku. Główne kierunki przemian_, Warszawa 1989, s. 14-15 (Seria „Z bakałarzem”). Trafność tej formuły potwierdza przede wszystkim średniowieczna i siedemnastowieczna literatura teologiczna przywoływana przez poetkę.}. W akademickim podręczniku Mieczysława Klimowicza pojawiła się dopiero w ostatnich wydaniach jako poetka pokrewna konfederatom barskim{11 M. Klimowicz, _Oświecenie_, Warszawa 1998, s. 117-118. Podobieństwa do konfederatów barskich upatruje Klimowicz w pojawiającej się sporadycznie w _Pieśniach sobie śpiewanych_ metaforyce militarnej (s. 118), ale połączenie poezji konfederatów barskich i Benisławskiej to sugestia Jana Kotta (tamże).}.### Dostrzeżenie Benisławskiej na tle jej własnych czasów wymaga znacznego wysiłku i oderwania się od stereotypowej wizji Oświecenia, której zasadnicze rysy nakreślili jeszcze pozytywiści spod znaku Smoleńskiego. Trwałość tego stereotypu jest tym mocniejsza, im usilniej poszukuje się w Oświeceniu korzeni naszej laickiej współczesności. Utwory Benisławskiej oglądane na tle dzieł literackich początków epoki świateł nie wydają się niczym zaskakującym. Ich pojawienie się jest logicznym następstwem pisarstwa klasyków literatury lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w.: Stanisława Konarskiego, Józefa Andrzeja Załuskiego. Elżbiety Drużbackiej, Ignacego Nagurczewskiego, Józefa Epifaniego Minasowicza, Adama Naruszewicza. Zaledwie kilka lat przed debiutem poetki jej sposób pisania był ogólnie przyjętą i najbardziej rozpowszechnioną formą wypowiedzi literackiej. Jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych XVIII w. Benisławska patronować będzie poezji religijnej Franciszka Karpińskiego{12 Już Krzyżanowski zauważył, że _Pieśń poranna_ Karpińskiego wiele zawdzięcza Benisławskiej (_Historia literatury polskiej_, 1939, s. 398), później zwrócono uwagę na zależności kolędy „Bóg się rodzi” od fragmentu Księgi II (M. Kaczmarzyk, _Przejawy retoryki epigramatycznej w „Pieśniach sobie śpiewanych” Konstancji Benisławskiej_, „Roczniki Humanistyczne” 21(1973), 1, s. 44: F. Karpiński, _Poezje wybrane_, oprac. T. Chachulski, Wrocław 1997, s. 138; „Biblioteka Narodowa” I 89).}. „Barokowa” stylistyka, metaforyka, a nawet kunsztowne koncepty pozostaną stałą częścią pisarskiego „wyposażenia” większości poetów stanisławowskich aż do końca XVIII stulecia{13 Pisano o tym wielokrotnie, ostatnio zaś Jerzy Snopek [w:] _Oświecenie. Szkic do portretu epoki_, Warszawa 1999, s. 132. Czesław Zgorzelski w cytowanej wyżej recenzji dopowiadał (_op. cit._, s. 4): „Utwory w stylu Benisławskiej były snać jeszcze całkiem żywo odczuwane przez ówczesnych czytelników, skoro prawodawcy zasad nowatorskiej poetyki jeszcze w końcu XVIII w. – i później nawet ostrzegają poetów przed wierszopiską metodą Naruszewicza”.}. ##|||Urodziła się 6 stycznia 1747 r. w rodzinie spolonizowanej szlachty inflanckiej, noszącej nazwisko Ryck (także Ryk, de Ryck, von Ryck, a w niemieckiej gałęzi rodu – von der Rück), skoligaconej ze znaną rodziną von Manteufflów{14 Dane biograficzne zebrał Czesław Jankowski w artykule _Konstancja z Ryków Benisławska. Sylwetka poetki z XVIII w., „Słowo” (1891), 29 (przedruk: „Tygodnik Ilustrowany” 7(1893), 177, s. 308: 178, s. 327: 179, s. 343; 180, s. 362: 181, s. 375 i 378); następnie w książce _Na marginesie literatury_, Kraków 1906, s. 1-24. Uzupełnił m.in. Jerzy Starnawski w „Danych biograficznych” zamieszczonych [w:] K. Benisławska, „Pieśni sobie śpiewane”, oprac. T. Brajerski i J. Starnawski, Lublin 1958, s. XXIV-XXV. Por. też I. Kotowa, „Benisławska Konstancja z Ryków”, [hasło w:] _Polski Słownik Biograficzny_, t. I, s. 433-434; T. Chachulski, _Konstancja Benisławska (1747-1806), [w:] _Pisarze polskiego oświecenia_, red.T. Kostkiewiczowa i Z. Goliński, t. 1., Warszawa 1992, s. 771-782.}. Zmarła 8 listopada 1806 r. i została pochowana w podziemiach kościoła dominikańskiego pw. św. Dominika i św. Józefa Oblubieńca NMP w Posiniu. Wychowała się i spędziła całe życie w Inflantach polskich, na północny wschód od Dyneburga, na północny zachód od Połocka, na terenie dzisiejszej południowej Łotwy. Wcześnie wyszła za mąż za Piotra Benisławskiego, stolnika inflanckiego, od 1776 r. podkomorzego dworu polskiego. Mąż poetki pochodził z licznie rozsianej w Inflantach rodziny, która na północno-wschodnie krańce Rzeczypospolitej przybyła na początku XVII w. z okolic Mławy na Mazowszu i w 1610 r. uzyskała nadania ziemskie od Zygmunta III Wazy. #|||Na temat biografii Konstancji Benisławskiej wiemy niewiele więcej. Większość informacji pochodzi ze szlacheckich herbarzy i tradycji rodzinnej, spisanej u schyłku XIX w. przez Czesława Jankowskiego, znanego dziennikarza, publicystę i po matce dalekiego krewnego poetki. Benisławska urodziła podobno dwadzieścia dwoje dzieci, wychowała zaledwie ośmioro: dwie córki i sześciu synów. Katarzyna Benisławska wyszła za Konstantego Weyssenhoffa, Róża – za Michała Morissona. Rodzinna tradycja mówi, że wydając córki za mąż, matka nie pytała ich o zdanie. Stanisław (chorąży powiatu lucyńskiego, podpułkownik wojsk rosyjskich), Józef (podsędek powiatu lucyńskiego, kapitan w rosyjskim wojsku), Konstanty (również kapitan), Onufry, Jan i Antoni pełnili służbę wojskową i pilnowali swoich posiadłości. Nie mieli wielkiego wyboru. Utracona w 1772 r. ziemia Rycków i Benisławskich nigdy nie wróciła do Polski, a po 1792 i 1795 r., kiedy Rosja zagarnęła dalsze obszary Rzeczypospolitej, Polacy z pierwszego zaboru traktowani byli przez rodaków z dużą nieufnością. |||Poetka z powodzeniem administrowała majątkiem męża: dzięki niej Benisławskim udało się odkupić (przed 1780 r.) od podkanclerzego Jana Jędrzeja Borcha tzw. klucz landskoroński (zespół wsi w powiecie lucyńskim), a podobno także pałac Borchów w Posiniu. Życie towarzyskie, w którym mogła brać udział, toczyło się wśród spolonizowanych rodów inflanckich i litewskich: Rycków, Borchów, Zyberk(Sieberg)-Platerów, Hylzenów, Sapiehów, Manteufflów. Interesy prowadzono w Dyneburgu, Witebsku, Połocku i w Rydze, rzadziej zapewne w Wilnie. Synów wysyłano do jezuickich kolegiów do Dyneburga i Połocka. W zbiorach ryskiego Archiwum Historycznego zachowały się druczki ulotne tłoczone w tamtejszej oficynie, a pisane przez znajomych Piotra Benisławskiego z okazji zamążpójścia jego córek. Najbliższe ważne magnackie ośrodki kultury to Krasław Platerów (duży księgozbiór, teatr „de société) i Warklany Borchów ze wspaniałym ogrodem i znacznym księgozbiorem, liczącym około ośmiu tysięcy tomów. Najważniejszym ośrodkiem religijnym w tej części kraju był Posiń, w którym dominikanie utworzyli u schyłku XVII w. swoje centrum misyjne. W 1753 r. drewniany klasztor spłonął. W ciągu ośmiu lat zakonnicy wystawili nowy, murowany budynek i stojący do dziś kościół. Oddziaływanie zakonników nie przeszło bez echa – okolice Posinia i Lucyna było wówczas największym skupiskiem ludności wyznania rzymskokatolickiego (łotewskiej i białoruskiej) w Inflantach{15 Por. _Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich_, red. B. Chlebowski i W. Walewski, t. 8, Warszawa 1887, s. 844-845.}. W tym samym czasie powstał również dominikański zespół kościelno-klasztorny w Agłonie ze słynącym cudami obrazem Najświętszej Marii Panny. Dla „duchowej” atmosfery istotne były też misje prowadzone w tych okolicach przez jezuitów. Pod koniec życia Benisławska ufundowała w Zosolach szpital z zagwarantowaną bezpłatną opieką dla sześciu chorych, a legat powiększył w testamencie jej mąż, który zmarł w 1808 r. Rodzinne majątki Rycków: Rogajsz i Malta położone w powiecie rzeżyckim; wsie należące do Benisławskich: Birże inflanckie, Stary Zamek, Zosoły; posiadłości dokupione przez Piotra i Konstancję Benisławskich: Sybelin, Annopol, Istra, Landskorona, Koniecpol – cały świat poetki mieścił się w dwóch powiatach, rzeżyckim i lucyńskim, w południowej części dawnych Inflant polskich, pozostałych przy Polsce po wojnach szwedzkich. #|||Wydaje się, że w ukształtowaniu młodej poetki niemałą rolę odegrali dwaj bracia Piotra Benisławskiego: Jan i Konstanty, obydwaj należący do Towarzystwa Jezusowego. Jan, początkowo wykładowca nauk matematycznych w Wilnie i filozofii w Nowogródku, autor traktatu z zakresu logiki, tłumacz francuskiej literatury duchownej, po 1773 r. najpierw był rektorem szkół brzeskich z nominacji Komisji Edukacji Narodowej, później – w latach 1784-1812 – biskupem gadareńskim _in partibus_ (tytularnym: _in partibus inficlelium_ znaczy dosłownie ‘w prowincjach zamieszkanych przez niewiernych’, Gadara leży w Syrii) i koadiutorem arcybiskupa mohylewskiego Stanisława Bohusza Siestrzeńcewicza. Odegrał znaczącą rolę przy staraniach o przetrwanie jezuitów na Białorusi po kasacie przeprowadzonej w Rzeczypospolitej w 1773 г., a później pełnił funkcję faktycznego zwierzchnika całej diecezji. Konstanty natomiast był kanonikiem inflanckim. W 1771 r. opublikował tragedię w pięciu aktach pt. _Cyrus_, a w dziesięć lat później – _Pienia całodzienne i całonocne na przybycie do krajów swych bialorosyjskich... Katarzyny II... przez jednego z najpoddańszych poddanych wierszem królewskim złożone_ (Wilno 1780) – panegiryk może i niesmaczny{16 Panegiryczne _Pienia całodzienne i całonocne poświęcone Katarzynie II_ zostały podyktowane in.in. wdzięcznością za ocalenie jezuitów przed kasatą. Benisławski był świadom, że groźba likwidacji domów ocalałych na Białorusi wisiała nad zgromadzeniem _Societatis Jesu_ przez cały czas.}, napisany jednak dość sprawnie i świadczący o literackich kompetencjach autora. _Pieśni sobie śpiewane_ i _Pienia_ Benisławskiego wykazują pewne podobieństwa, zwłaszcza na poziomie języka poetyckiego i sposobu retorycznej organizacji tekstu, a Konstanty Benisławski podpisany jest pod wierszowaną przedmową do _Pieśni_. Był zapewne opiekunem wydania, choć bez lepszej znajomości biografii obojga autorów trudno jednoznacznie określić, kto kogo uczył, jako że _Pieśni sobie śpiewane_ znacząco górują nad dziełem Benisławskiego. #|||W zakończeniu Pieśni 7 z Księgi I (_Odpuść nam winy nasze, jako i my odpuszczamy_) Benisławska podaje przybliżoną datę powstania swojego zbioru: „Pomni na moję kartę, którą-ć [...]. / Daję, gdy rok dwudziesty ósmy już przemija” (w. 185-187). „Przemijanie” dwudziestego ósmego roku życia poetki dokonywało się między 6 stycznia 1774 i tym samym dniem roku następnego – można więc przyjąć, że _Pieśni sobie śpiewane_ powstawały w latach 1774-1775. Konstancja Benisławska pojawia się na literackim rynku wśród wielu innych nowych pisarzy. Jest to jej środowisko i tak właśnie zostaje rozpoznana przez najważniejszego z wydawców i księgarzy warszawskich, Michała Grölla, który sprowadził _Pieśni sobie śpiewane_ do Warszawy i sprzedawał je w księgarni na Marywilu, starannie zaznaczając ich obecność w katalogach księgarskich z lat osiemdziesiątych XVIII w. |||Obok _Pieśni sobie śpiewanych_ poetka wydała podobno jeszcze jedną książkę: _Nabożeństwo przez pewną damę_{17 Wiadomość o tym podał po raz pierwszy Cz. Jankowski, _Ma marginesie literatury_, _op. cit._, s. 10.}. Informacja przekazywana w tradycji rodzinnej znajduje swoje potwierdzenie w zbiorach Centralnej Biblioteki Akademii Nauk (d. Wróblewskich) w Wilnie, gdzie znajduje się _Nabożeństwo ku największej chwale Boga w Trójcy Świętej jedynego i Matki Boskiej, tudzież świętych Patronów i Patronek przez pewną damę z różnych aprobowanych ksiąg zebrane i dla wygody bliźnich do druku podane w Wilnie, w drukarni J.K.M. XX. Bazylianów roku 1771_. Konstancja Benisławska miała wówczas dwadzieścia cztery lata i niewątpliwie mogła podołać takiej pracy. Przywołana formuła tytułowa została wytłoczona na grzbiecie oprawy. Obszerny modlitewnik jest świadectwem znacznego oczytania autorki w literaturze teologicznej i w literaturze pięknej o tematyce religijnej, ujawnia również niemałe umiejętności osoby, która przygotowała tę swoistą antologię. Zwracają uwagę zwłaszcza nawiązania do _Psałterza Dawidów_ Jana Kochanowskiego. O pięć lat późniejsze _Pieśni sobie śpiewane_ ujawniają jednak znacznie większy stopień dojrzałości zarówno poetyckiej, jak i duchowej autora. #|||Kiedy tom _Pieśni sobie śpiewanych_ wychodził w 1776 r. spod wileńskiej prasy, Oświecenie było już na dobre ugruntowane w kulturze Rzeczypospolitej. Najważniejsze, nowoczesne instytucje (szkoły, teatry, czasopisma) funkcjonowały co najmniej od kilku lat, a rezultaty działań literatów skupionych wokół królewskiego dworu stopniowo dawały o sobie znać – przede wszystkim w dziedzinie poezji. Lata siedemdziesiąte przyniosły szereg debiutów pisarzy, którzy na dobrą sprawę obracali się w jednym środowisku, a większość z nich znała się nawzajem. Od ponad wieku nie było tylu wystąpień na raz, tak szybkiego rozwoju literatury, tak prężnego środowiska. Starsi, dla których łacina była językiem literackich początków, świadomie współuczestniczyli w narodzinach epoki stanisławowskiej (por. s. 7). Młodsi publikują swoje pierwsze wiersze na krótko przed Benisławską lub w tym samym czasie: Ignacy Krasicki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Józef Koblański, Tomasz Kajetan Węgierski, Franciszek Zabłocki, potem Józef Wybicki i Julian Ursyn Niemcewicz. Dzięki działalności braci Załuskich i Franciszka Bohomolca Oświecenie stopniowo dopracowuje się własnego, nowego stosunku do tradycji literackiej. Bohomolec wydaje najpierw dzieła najważniejszych historyków XVI w. (Marcina Bielskiego, Macieja Stryjkowskiego, Marcina Kromera i innych), później na poły zapomniane utwory Jana Kochanowskiego, „Zabawy…” przez lata drukują znaczniejszych poetów XVI i XVII w. Echa tych edycji odnajdziemy także w _Pieśniach sobie śpiewanych_. |||Pisarzy nowych, którzy byli jej rówieśnikami, Benisławska nie mogła znać. Ich debiuty na lamach „Zabaw...” tak naprawdę są mało znaczące i brak im wyrazistości. Rok czy dwa lata opóźnienia w recepcji osobno wydawanych utworów, które pojawiają się w literackiej Warszawie pod koniec pierwszej połowy lat siedemdziesiątych, powodują, że dla Benisławskiej pisarzami znaczącymi mogą być tylko poeci pokolenia Załuskiego i Naruszewicza. Chronologicznie najpóźniejsza przywołana przez poetkę książka ukazywała się w latach 1772-1774 r. W inflanckim oddaleniu Benisławska czyta to, co zdaje się najważniejsze: „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (wydawane od 1770), _Rymy wszystkie_ Jana Kochanowskiego (Warszawa 1767), poczytny zbiór _Sielanek polskich z różnych autorów zebranych_(Warszawa 1770) – mogła w nim znaleźć sielanki Szymona Szymonowica, _Roksolanki_ Szymona Zimorowica, _Sielanki nowe ruskie_ Józefa Bartłomieja Zimorowica. sielanki Jana Gawińskiego, Józefa Epifaniego Minasowicza i Adama Naruszewicza oraz _Bukoliki_ Wirgiliusza w tłumaczeniu Ignacego Nagurczewskicgo. Obficie cytuje też autorów polskich i obcych, których utwory znalazły się w _Zebraniu rytmów przez wierszopisów żyjących lub naszego wieku zeszłych pisanych_ (t. 1-5, Warszawa 1752-1756) przygotowanych do druku przez J. A. Załuskiego: zwłaszcza poezje samego Załuskiego. Minasowicza i religijnych poetów francuskich (szczególnie Jacquesa Vallée des Barreaux), włoskich (Pietra Metastasia) i nowołacińskich w polskich tłumaczeniach. Sprzeciw poetki wywołują „Nocy arabskie” (tj. _Awantury arabskie czyli Tysiąc nocy jedna_ Antoniego Gallanda w przekładzie pijara Łukasza Sokołowskiego, t. 1-12, Warszawa 1767-1769: wyd. 2: Warszawa 1772-1774) – pierwszepolskie tłumaczenie i wydanie _Baśni tysiąca i jednej nocy_. |||Rację miał jednak Wacław Borowy, który pisał, iż „chlebem macierzystym” Benisławskiej były lektury „duchowne” wydawane jeszcze w XVII w., zwłaszcza św. Teresa z Avila i św. Jan od Krzyża{18 W. Borowy, _O poezji...._, _op. cit._, s. 203}. Księga III przynosi kilka wierszy ujawniających znajomość terminów używanych na określenie stanów mistycznych: „porwanie do nieba”, „zachwyt” duszy (w znaczeniu etymologicznym – ‘pochwycenie, porwanie’), „oschłość”. Karol Górski bez wahania umieścił Benisławską w historii życia wewnętrznego w Polsce{19 K. Górski, _Zarys dziejów duchowości w Polsce_, Kraków 1986. s. 249-251}. W tle stoi również cała tradycja duchowości ignacjańskiej, zapewne bliskiej poetce dzięki kontaktom z krewnymi męża. ##|||Autorka z równym upodobaniem cytowała także siedemnastowieczne wydania objawień słynnych mistyków epoki Średniowiecza. Znamienny jest dobór przywoływanych postaci. Pojawia się więc św. Mechtylda (Matylda) von Hackeborn, zakonnica żyjąca w XIII w. (benedyktynka lub cysterka); pozostawione przez nią objawienia pełne są biblijnych obrazów, które święta potrafiła nasycić mnogością barw, kształtów i zapachów – i na nie właśnie zwraca uwagę Benisławska{20 _Zwierciadło duchownej laski, to jest dziwne cudownej Pannie. zakonnicy i ksieniej Reguły Benedykta s. zakonnic w Oetilstetynie, w Saskiej Ziemi, Mechtildzie, s. w ustawicznej bogomyślności trwającej, niebieskie objawienia_, tłum. Jakub Gawath, Lwów 1645}. Z kolei św. Brygida Szwedzka (1302-1373), założycielka zakonu brygidek, autorka objawień, w których autentyczne doświadczenie mistyczne miesza się z tak płomienną wyobraźnią, że teologowie do dziś wahają się, gdzie należy wytyczyć granicę między tymi zjawiskami{21 _Skarby niebieskich tajemnic, to jest Księgi objawienia niebieskiego świętej matki Biygitty..._, Gdańsk 1658 (wyd. 2: Zamość 1698).}, nadała owym objawieniom kształt dialogu między Bogiem, Jezusem Chrystusem, Duchem Świętym, Marią Panną, szatanami i nią samą; udramatyzowała wypowiedź i tchnęła w nią szczególną dynamikę, której echa z łatwością odnajdziemy w _Pieśniach sobie śpiewanych_. ##|||Przygotowując regułę dla przyszłego zgromadzenia, św. Brygida oparła się na pracach św. Augustyna. Augustyn zaś powraca u Benisławskiej kilkakrotnie: poprzez cytat z _Wyznań_, aluzję do jednego z traktatów i legendę o dziecku, które próbując przelać czerpakiem morze do nadbrzeżnej kałuży, uświadomiło biskupowi Hippony, że łaska Boża jest niezbędna w procesie ludzkiego poznawania świata. Do tradycji augustyńskiej dodać trzeba jeszcze upodobanie do Księgi Izajasza, którą poetka cytuje wielokrotnie, oraz Księgi Hioba, na której oparła podstawowe motywy Pieśni 8 z Księgi I (_I nie wwódź nas w pokuszenie_). Mówienie o „metafizyczności” utworów Benisławskiej jest rzeczywiście uzasadnione. W tej części _Pieśni_ autorka wielokrotnie sięga po lektury towarzyszące poetom przełomu XVI i XVII w., zwłaszcza Mikołajowi Sępowi Szarzyńskiemu i Sebastianowi Grabowieckiemu. |||Najczęściej cytowanym dziełem pozostaje niewątpliwie Pismo święte w przekładzie księdza Jakuba Wujka. Znajomość Biblii u Benisławskiej jest imponująca, autorka swobodnie dobiera właściwe fragmenty zarówno z Nowego, jak i ze Starego Testamentu: ewangelie i listy; Apokalipsę i Dzieje Apostolskie, Księgę Rodzaju, Wyjścia, Sędziów, Liczb i oczywiście Psalmy. Komentarze odsyłają do trzydziestu siedmiu parafrazowanych ksiąg Pisma świętego: dwudziestu trzech ksiąg Starego Testamentu i czternastu Nowego, choć nie udało się odczytać wszystkich związków Pieśni i Pisma świętego Benisławska „mówi” przy pomocy biblijnej frazy i porusza się niemal wyłącznie w świecie Biblii. Znacznie częściej cytuje Psalmy w przekładzie Wujka niż _Psałterz_ Kochanowskiego. Do tego ostatniego sięga wówczas, gdy tłumacz ujmie poetkę doskonałą metaforą, rozwijającą zasadnicze przesłanie Psalmu{22 Najpierw pisał o tym Borowy (_O poezji..._, _op. cit._, s. 190); por. też A. Czyż, _Benisławska a Kochanowski (Tekst o czytaniu tekstu)_, [w:] _Poeta z Czarnolasu. W czterechsetną rocznicę śmierci Jana Kochanowskiego_, red. P. Buchwald-Pelcowa i J. Pacławski, Radom 1984, s. 15.}. Od Kochanowskiego różni ją zasadniczo stosunek do tekstu Psalmów: nie uroda wiersza ją pociąga, lecz waga argumentu. #|||Ale i Kochanowski jest stale obecny w _Pieśniach sobie śpiewanych_. Świadome nawiązania – do _Pieśni_, do _Hymnu_ „Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary”, do _Muzy_ – pojawiają się wielokrotnie, czasami nawet z akcentem polemicznym. Brak u Benisławskiej zachwytu nad urodą świata, co w zasadzie wyklucza podjęcie dziedzictwa Kochanowskiego w pełnym wymiarze. Znamienne jednak, że właśnie znak tradycji gospodarza Czarnolasu pojawia się na karcie tytułowej (_Pieśni sobie śpiewane_), choć dla ludzi wczesnego Oświecenia liryka czarnoleska była mało czytelna. W Księdze III jest zresztą najwięcej motywów osobistych, a charakter tego autobiografizmu zdaje się wiele zawdzięczać tradycji Kochanowskiego. W oczywisty sposób w utworach przywołane zostają motywy poetce najbliższe, to co najbardziej ją dotyka i porusza: własna choroba, lęk przed utratą urody (według świadectw współczesnych Benisławska należała do najpiękniejszych kobiet swojego czasu), troska o dzieci, męża, służbę, dobytek. Czasem skargi przypominają nawet lirykę religijną Jana Andrzeja Morsztyna{23 Por. J. Krzyżanowski, _Historia literatury polskiej_, 1939. s. 397-398. Krzyżanowski myślał oczywiście o Morsztynowym sonecie _Pokuta w kwartanie_.} (Księga III, Pieśń 10: _Chrystusa Pana wzywa ciężką chorobą złożona_, w. 1-4): #
|}Już to księżyc raz drugi wypełnia swe rogi. |}jak mię sroga choroba i ból trapi srogi: |}raz mię jako listeczkiem wiatr potrząsa drzączka, |}a raz drugi rozpala straszliwa gorączka:
||(Księga III, Pieśń 11: _W mdłości śmierć sobie rokuje i do służby Boga siebie zagrzewa_, w. 1-5):
|}Jeszcze na dal ode mnie starość jest garbata, |}jeszcze się w czarne włosy siwizna nie wplata, |}jeszcze twarz mam pogodną, nie siedzą na czele |75,0}mierzle marszczele.
|}a już śmierć kosą grozi i fuka nad głową
|||Nie ma u Benisławskiej nazw własnych, topografii Inflant, pamiętnikarskich opisów z jej własnej biografii. Ale są imiona zmarłych dzieci, echa relacji z mężem i ze służbą. Pojawiają się nagle domowe sprzęty czy pędząca kareta zaprzężona w szóstkę koni. Przedmioty i sytuacje, przywoływane przez poetkę jakby mimochodem, mocno tkwią w szlacheckiej rzeczywistości Inflant i tamtejszego środowiska społecznego. „Realia stanowe” są ważnym punktem odniesienia dla poetyckiej wyobraźni autorki _Pieśni_{24 K . Obremski, _Modlitewne uniesienie i stanowe realia („Pieśni sobie śpiewane” Konstancji Benisławskiej)_, [w:] _Pisarki polskie epok dawnych_, red. K. Stasiewicz, Olsztyn 1998, s. 163-171. Na tę sprawę zwracał już uwagę Borowy, jednak szczegółowej analizy dokonał dopiero Obremski.}. Grzesznicy stają przed Bogiem niczym prawdziwi nędzarze przed pańskim dworem (Księga I, Pieśń 6: _Daj nam chleba naszego powszedniego dzisiaj_, w. 23-24): #
|}Owo żebracy z ręką wyciągnioną stoim |}przed Pańskimi oknami, przed pałacem Twoim!
|||Niezwykła jest u poetki tkliwość, z jaką pisze o własnej duszy zagrożonej w „duszogubnym” świecie wiecznym potępieniem. Za wielością określeń (lepianka licha, charlaczka, niewiastka, nędzna człowieczyna, kobiecina, pielgrzymka i wiele innych) stoją zapewne jeszcze saskie upodobania emocjonalne, nikt chyba jednak dotąd nie określił, jaką rolę odegrała ta część przedoświeceniowej tradycji w kształtowaniu się charakteru liryzmu poezji lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVIII w. ##|||Księga II to parafraza _Pozdrowienia anielskiego_. Tutaj ton narzuca retoryka epigramatyczna z niezwykle silną tendencją do pointowania każdej czterowersowej strofy w połowie i na końcu. Wiersz jest krótszy, poetka operuje jedenastozgłoskowcem, a wartki tok lirycznej narracji wielokrotnie powstrzymują szeregi oksymoronicznych zestawień, konceptów, konstrukcji chiazmatycznych, gradacji, elementów stylu elogiarnego, wyliczeń i paradoksów{29 M. Kaczmarzyk, _Przejawy retoryki epigramatycznej w „Pieśniach...”_, _op. cit._, s. 33-63.}. Wypowiedź staje się zwięzła, trudna, eliptyczna – aliteracje, homonimy, rymy wewnętrzne potęgują skomplikowanie utworu. Pieśni najbardziej złożone pod względem formalnym przerywane są przez fragmenty nasycone liryzmem, a w jednym z wierszy „pieśniowość” podkreślona została wprowadzeniem refrenu. #Stylistyka wypowiedzi odbija złożoność podejmowanych tematów: Zwiastowanie, nawiedzenie św. Elżbiety, dziewicze macierzyństwo, w naturalny sposób bliska autorce opieka nad nowo Narodzonym, doświadczenie wychowania i wreszcie dramat Matki tracącej jedynego Syna – historia życia i powołania Marii z Nazaretu. Najlepsze doświadczenia pisarzy XVII i pierwszej połowy XVIII w. przychodzą tu z pomocą językowi poetyckiemu. W Księdze II najwięcej jest odwołań do objawień mistyków, najwięcej też autorskich przypisów, uwag dotyczących kultu maryjnego w średniowiecznej Europie i siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej, cytatów z dzieł mariologicznych i ascetycznych. Historia dla Benisławskiej jest przede wszystkim historią Kościoła: soborów, herezji, sporów doktrynalnych. Cytuje kilkakrotnie jedną z najbardziej rozpowszechnionych ówcześnie historiografii Kościoła, czyli _Roczne dzieje kościelne_ Cezara Baroniusza (Cezare Baronio) w tłumaczeniach Piotra Skargi i Jana Kwiatkiewicza{30 C. Baroniusz, _Annales Ecclesiastici_, Antwerpia 1597-1604; przekład polski: _Roczne dzieje kościelne. Od narodzenia Pana i Boga naszego Jezusa Chrystusa. Wybrane z „Rocznych dziejów kościelnych” Cezara Baroniusza... przez ks. Piotra Skargę. Te księgi zamykają w sobie dwanaście tomów, to jest lat tysiąc i dwieście_, Kraków 1603, wyd. 1. doprowadzone do roku 1000; Kraków 1607, wyd. 2, pełne; _Roczne dzieje kościelne od roku Pańskiego aż do lat naszych_, przeł. J. Kwiatkiewicz, Kalisz 1695; _Przydatek „Rocznych dziejów kościelnych” zebranych przez ks. Jana Kwiatkiewicza... aż do lat naszych_, Kalisz 1706; por. obj. do II 5,171, s. 211-212 niniejszej edycji.}. Próbując wytłumaczyć inne zjawiska i problemy, Benisławska sięga do Pliniusza Starszego, Alberta Wielkiego, do najnowszych publikacji o charakterze encyklopedycznym{31 Jedna z informacji zaczerpnięta została najprawdopodobniej z _Nowych Aten_ Benedykta Chmielowskiego (t. 1: Lwów 1745), por. obj. do II 5,144, s. 210-211.}. ##||| Poetycko najdoskonalszą częścią _Pieśni_ jest jednak ostatnia, trzecia Księga, objętościowo najmniejsza, nieobarczona nadmiarem erudycji ani koniecznością dopełniania kompozycyjnych założeń. Dwadzieścia cztery wiersze o znacznych walorach poetyckich układają się w schemat indywidualnej modlitwy: _Modlitwa poranna_, _Modlitwa południowa_ i _Modlitwa wieczorna_, wiersze związane z różnorodnością doświadczeń biograficznych poetki, krótkie parafrazy codziennych pacierzy i utworów z końcowej części Księgi Psalmów, a więc psalmów dziękczynnych i pochwalnych, aż po końcowe hymny na cześć Stwórcy. Tutaj najlepiej widoczna jest miłość Boga, siła religijnego uczucia młodej kobiety, tu też najbliżej jej do poetyckich świadectw wielkiej mistyki hiszpańskiej XVII w. Ta część _Pieśni_ najsłabiej związana jest kompozycyjnie z dwiema pozostałymi. Można nawet zaryzykować hipotezę, że Księga III to w istocie osobny zbiór poetycki. nieco mechanicznie połączony z dwiema poprzednimi częściami, być może napisanymi pod wpływem wyraźnych sugestii otoczenia. Choć zarazem Księga III, w znacznym stopniu autobiograficzna, doskonale dopełnia schemat modlitwy, towarzysząc _Modlitwie Pańskiej_ i _Pozdrowieniu anielskiemu_. |||W literaturze stanisławowskiej _Pieśni sobie śpiewane_ są dziełem wyraźnie odmiennym, nieprzystającym do upodobań literackich tych pisarzy, którzy w gwałtownie przeobrażającej się stolicy często nadawali kształt wiersza publicystyce społecznej, politycznej czy obyczajowej. Benisławska z łatwością wpisuje się jednak w historię polskiej poezji, wyrasta z tej samej tradycji, która ukształtowała np. Franciszka Karpińskiego (gorliwego czytelnika Naruszewicza, _Zebrania rytmów_ Załuskiego i liryki Jana Kochanowskiego) czy w nieco mniejszym stopniu F.D. Kniaźnina – obok Krasickiego najwybitniejszych poetów swego czasu{32 Por. też uwagi zawarte w artykułach: T. Kostkiewiczowa, _Poezja religijna czasów Oświecenia w Polsce_, [w:] _Polska liryka religijna_, red. S. Sawicki i P. Nowaczyński, Lublin 1983, s. 111-139; Cz. Zgorzelski, _Poezja religijna w okresie Oświecenia_, „Przegląd Powszechny” 99(1982), 2, s. 175-185; 3, s. 344-355 – przedruk _”Nigdy Ten jeszcze praw swoich nie mazał...”. O poezji religijnej w okresie Oświecenia_, [w:] tenże, _„W Tobie jest światłość”. Szkice o liryce religijnej Oświecenia i Romantyzmu_, Lublin 1993. s. 7-28.}. Oświecenie z Benisławską jest epoką inną niż ta, której wizerunek wyłania się z dawnych podręczników. Dzięki niej obraz epoki powoli się dopełnia. #|||Niniejsze wydanie jest drugą edycją współczesną. Tadeusz Brajerski i Jerzy Starnawski jako pierwsi musieli zmierzyć się z tekstem _Pieśni_, z problemami transkrypcji, odczytaniem biblijnych, teologicznych i literackich tradycji, przebogatym materiałem językowym. W bardzo wielu przypadkach obecna edycja idzie ich śladem. Zarówno materiał słownikowy, aparat krytyczny, jak i znaczną część objaśnień udało się przygotować dzięki lokalizacjom cytatów i aluzji biblijnych dokonanym przez pierwszych Wydawców. Wszystkie cytaty sprawdzono ponownie, uzupełniono, z niektórych zrezygnowano – zwłaszcza tam, gdzie frazeologiczna zbieżność stała w sprzeczności z biblijnym kontekstem. Starano się zminimalizować komentarz językowy. Niemniej wiele rozwiązań edytorskich, objaśnień i uwag wydawca zawdzięcza poprzednikom. |||Pragnę serdecznie podziękować doc. Jerzemu Snopkowi za wspólne rozmowy o Benisławskiej, a prof. Jackowi Sokolskiemu i dr. Jerzemu Mańkowskiemu – za cenne wskazówki, które pozwoliły rozstrzygnąć edytorskie wątpliwości i uzupełnić objaśnienia. Wyrazy szczególnej wdzięczności należą się przede wszystkim doc. Adamowi Karpińskiemu oraz red. Ariadnie Masłowskiej-Nowak, bez których wielkiej pomocy i wyrozumiałości wydanie to – w takim kształcie – nigdy by się nie ukazało.