|||Nazwisko Alberta Inesa niewiele dziś mówi nawet literaturoznawcom zainteresowanym epokami dawnymi. W zasadzie świadomość jego istnienia ma jedynie niewielka grupa neolatynistów badających piśmiennictwo łacińskie powstające na terenie dawnej Rzeczypospolitej. Literacki dorobek Inesa, mimo że stosunkowo bogaty i zróżnicowany, nie doczekał się nigdy przekładu całości czy choćby obszerniejszych fragmentów, niestety nie przetrwał on próby czasu, pozostając świadectwem gustów epoki, w której powstał. W drugiej połowie XVII w. Ines był twórcą cenionym, a jego utwory, w tym centurie epigramatyczne, wychodziły w oficynach zarówno polskich, jak i zagranicznych. Również wówczas wydawcy starali się przybliżyć sylwetkę autora _Acroamata epigrammatica_; pierwszy oficjalny biogram jezuickiego poety ukazał się niespełna trzydzieści lat po jego śmierci, we wrocławskiej edycji zbioru z 1686 r. Wiadomości o życiu Inesa zamknięto w dwóch zdaniach:
|}_Vita Alberti Ines_{1 A. Ines, _Acroamatum epigrammaticorum centuriae VI. Castis verecundisque salibus in gratiam studiosae iuventutis intertextae. Editio tertia, correctior et locupletior. Superiorum permissu. Iuxta exemplar Cracoviense_, Wratislaviae 1686, s. [):( 11]r.} |}_Albertus Ines natione Polonus, ex ea parte Poloniae, quae minor appellatur, natus anno Salutis 1620. Societati se adiunxit 1652 et votorum quatuor Sacramentum dixit, docuit annis aliquot litteras humaniores egitque concinatorem, exceluit poetica in facultate, sed cito evocatus a Deo est ex hac vita, Cracoviae 5. Julii 1658._ #
|}Żywot Alberta Inesa |}Albert Ines, narodowością Polak, z tej części Polski, którą zwie się Małą, urodzony w roku Zbawienia 1620. Wstąpił do Towarzystwa w 1652 r. i złożył cztery sakramentalne śluby, przez kilka lat nauczał humaniorów i był kaznodzieją, wyróżniał się w dziedzinie poezji, lecz został szybko odwołany przez Boga z tego żywota, [zmarł] 5 lipca 1658 r. w Krakowie.
|||Ta krótka nota biograficzna ma wartość przede wszystkim jako świadectwo z epoki. Dzięki dokumentom zakonnym możemy znacznie dokładniej odtworzyć przebieg życia poety{2 Zob. _Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995_, opracowanie L. Grzebień SJ przy współpracy zespołu jezuitów, Kraków 2004, s. 229; A. Borysowska, _Jezuicki „vates Marianus”. Konterfekt osobowy i literacki Alberta Inesa (1619-1658)_, Warszawa 2010, s. 13-29; M. Wójcik-Cifoletti, _Muza Alberta Inesa. Maryjny cykl ód w Lyricorum centuria I (1655)_, „Terminus” R XII (2010), z. 2, s. 180.}.# Wyłania się z nich obraz człowieka, który prowadził dość typowe i uporządkowane życie członka Towarzystwa Jezusowego. Urodził się w Małopolsce 1 czerwca 1619 r. W wieku siedemnastu lat, jeszcze jako osoba świecka, rozpoczął naukę retoryki w sandomierskim kolegium jezuitów. Następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie 14 sierpnia 1637 r. wstąpił do zakonu św. Ignacego Loyoli i kontynuował naukę retoryki i poetyki. W latach 1640-1643 odbył kurs filozofii w Kaliszu. Teologii natomiast uczył się w jezuickich ośrodkach w Krakowie (1646-1647) i Poznaniu (1647-1650). W latach 1644-1646 sam wykładał retorykę w Sandomierzu. W 1649 r. złożył śluby kapłańskie w Poznaniu, a po ukończeniu studiów teologicznych wrócił do pracy pedagogicznej, tym razem w kolegium lubelskim. W następnych latach był kaznodzieją, najpierw w Jarosławiu (1652-1654), a później w Krakowie (1654-1658), gdzie umarł w wieku zaledwie 39 lat, 5 lipca 1658 r., jak zaznaczono w biogramie z wrocławskiej edycji. Tę typową jezuicką biografię nieco ubarwiały popularyzowane przez heraldyków domysły o hiszpańsko-szkockim pochodzeniu rodziny, która jeszcze w XIX w. miała się posługiwać określającym pierwotne pochodzenie mianem Ines de Leon, ale na ziemie Rzeczypospolitej przybyć ze Szkocji, pod zmienionym nazwiskiem Innes, za panowania Stefana Batorego w interesach związanych z aprowizacją wojska{3 J. Ostrowski, _Księga herbowa rodów polskich_, cz. 2, Warszawa 1897-1906, s. 114; A. Boniecki, _Herbarz polski. Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich_, cz. 1, t. 8, Warszawa 1905, s. 53; _Polska encyklopedia szlachecka_, redakcja S.J. Starykoń-Kasprzycki, t. 6, Warszawa 1936, s. 124. Najnowsza publikacja omawiająca pobyt szkockiej emigracji w Rzeczypospolitej nie wspomina o Inesach, choć pojawiają się wymienieni przez Juliusza Ostrowskiego Innesowie, i to w Małopolsce, zob. P.P. Bajer, _Scots in the Polish-Lithuanian Commonwealth, 16th to 18th Centuries: The Formation and Disappearance of Ethnic Group_, Leiden–Boston 2012.}. Ważnym elementem tożsamości rodzinnej było szlacheckie pochodzenie, które autor zamanifestował opisem własnego herbu składającego się z trzech gwiazd i księżyca (INES _Acroam_. VI,81) – ów poetycki obraz stanowił podstawę blazonowania w herbarzu Kaspra Niesieckiego i, jak się wydaje, w ogóle wprowadzenia Inesów do spisu polskich rodów szlacheckich przez jezuickiego heraldyka{4 K. Niesiecki, _Korona polska przy złotej wolności starożytnemi klejnotami rycerstwa polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego ozdobiona_, t. 2, Lwów 1738, s. 439. W formie graficznej herb ten odtworzył w dwóch wariantach Juliusz Ostrowski (_Księga herbowa rodów polskich…_, cz. 1, Warszawa 1897, 1902 i 1903).}. ##|||W swym zakonnym żywocie Albert Ines nie wyróżniał się niczym poza obcobrzmiącym nazwiskiem. Nie pobierał nauk w Rzymie. Nie podjął trudów misyjnych. Nie został zapamiętany ani jako płomienny polemista z odszczepieńcami od wiary, ani jako wybitny kaznodzieja, mimo że w Poznaniu w 1648 r. wygłosił okolicznościową mowę poświęconą św. Tomaszowi, a następnie wydał ją pod tytułem _Umbra Solis Theologici_{5 A. Ines, _Umbra Solis Theologici, ab illustri pectore Angelici Doctoris, per integram utriusque sapientiae diem, stylo panegyrico deducta_…, Posnaniae [1648].}. Trochę jest w tym winy czasów, w których przyszło mu żyć, a więc już po najostrzejszych sporach z reformatorami chrześcijaństwa, jakie toczyć musiało pierwsze pokolenie polskich jezuitów, i nieco po najgorętszym zaangażowaniu zakonu w chrystianizację mieszkańców nowo odkrytych przez Europejczyków części świata. #|||Miał też Ines pecha tworzyć swą poezję już po pierwszej fali jezuickich pisarzy realizujących potrydencką wizję kultury zakładającą chrystianizację antycznych wzorów, a przy okazji wprowadzającą nową estetykę, którą zwykliśmy określać mianem baroku. Na domiar złego żył i pisał w czasach roznieconej i sprawnie podtrzymywanej przez Towarzystwo Jezusowe w całej Europie popularności swego o pokolenie starszego konfratra Macieja Kazimierza Sarbiewskiego (1595-1640), a przez to na stulecia trafił do nieszczęsnej grupy autorów pozostających w cieniu swych wybitniejszych poprzedników. Co prawda bardzo wysoko cenił liryczną twórczość Sarbieviusa, czemu dał wyraz nawet we wstępie do swej epigramatycznej kolekcji, niewątpliwie jednak talent i europejska sława sarmackiego Horacego sprawiły, że o Inesie pamięta się jako o utalentowanym naśladowcy wielkiego poprzednika, poświęcającym swą muzę Matce Boskiej. Pewne jest, że to nie fraszkopisarskie dokonania Sarbiewskiego inspirowały małopolskiego jezuitę, a za najwybitniejsze jego dzieło należy uznać właśnie _Acroamatum epigrammaticorum centuriae VII_, nawet jeśli sam miał swą epigramatyczną twórczość za pośledniejszą w stosunku do liryków, literaturoznawcy zaś chętnie podkreślają jego pionierską na terenie Rzeczypospolitej rolę w zmaganiach z elogium{6 Zob. B. Otwinowska, _Elogium – „Flos floris, anima et essentia” poetyki siedemnastowiecznego panegiryzmu_, [w:] _Studia z teorii i historii poezji_. Seria pierwsza, redakcja M. Głowiński, Wrocław 1967, s. 148-184.}. Jednak ani pieśni Inesa zamieszczone w _Lyricorum centuria_{7 A. Ines, _Lyricorum centuria, politicis, ethicis, poeticis axiomatibus ac problemis instructa_, Dantisci 1655.}, ani mający być odpowiedzią na potrzebę stworzenia epopei narodowej zbiór elogijno-lirycznych wizerunków władców Polski zawarty w _Lechias ducum principum ac regum Poloniae_…{8 Tenże, _Lechias ducum, principum ac regum Poloniae, ab usque Lecho deductorum, elogia historico-politica ac panegyrices lyricae…_, Cracoviae 1655.}, mimo że zostały dostrzeżone przez współczesnych{9 Ines jako twórca elogium został wyróżniony m.in. przez Jana Kwiatkiewicza (_„Phoenix rhetorum” Jana Kwiatkiewicza_, opracowanie, przekład, wstęp I. Słomak, Warszawa 2016, I.3.2.2.3[133]).} i były wznawiane po śmierci autora{10 Więcej na temat edycji utworów Inesa zob. E. 18,568-570 oraz A. Borysowska, _Jezuicki_ _„vates Marianus”_…, s. 29-38.}, nie cieszyły się aż tak dużą poczytnością jak właśnie centurie epigramatów, na co wskazują choćby liczba i zasięg wydań. #####|||Co prawda popularność Inesa nie mogła się równać poetyckiej sławie Sarbiewskiego, ale jako autor „szkolny” odegrał on niebagatelną rolę w kształtowaniu literackiego gustu ówczesnych czytelników. Świadczy o tym udokumentowana obecność tomików jego drobnych wierszy zarówno w szlacheckich bibliotekach{11 Zob. W. Korotaj, K. Korotajowa, _Książka literacka w polskich bibliotekach prywatnych (na podstawie wybranych przykładów)_, [w:] _Z dziejów życia literackiego w Polsce XVI i XVII wieku_, redakcja H. Dziechcińska, Wrocław 1980, s. 233.}, jak też w rękopiśmiennych podręcznikach poetyki{12 Na temat obecności epigramatów Inesa i liryków Sarbiewskiego w poetykach powstających w Kijowie zob. P. Lewin, _Literatura staropolska a literatury wschodniosłowiańskie. Stan badań i postulaty badawcze_, [w:] _Literatura staropolska w kontekście europejskim (związki i analogie). Materiały konferencji naukowej poświęconej zagadnieniom komparatystyki (27-29 X 1975)_, redakcja T. Michałowska i J. Ślaski, Wrocław 1977, s. 141.} i retoryki{13 Zob. E. Ulčinaitė, _Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji schematu retorycznego_, Wrocław 1984, s. 43-44.}. Nie tylko zresztą rękopiśmiennych, czego doskonałym przykładem _Phoenix rhetorum_ Jana Kwiatkiewicza (Kraków 1672), w którym dostosowane ekscerpty z Inesowych epigramatów ilustrowały wywody poświęcone akuminowi oratorskiemu{14 Zob. _„Phoenix rhetorum”…_, s. 34-35.}. ####|||Popularność utworów jezuity miała swe źródło po części w samym gatunku, niewątpliwie bowiem epigramat przeżywał drugą młodość właśnie w wieku XVII. Złożyło się na to wiele czynników. Ważną rolę odegrał rozwój teorii konceptu, a wraz z nim wzmożone zainteresowanie dokonaniami Marcjalisa. Prostota budowy oraz brak ścisłych wymogów strukturalnych i tematycznych sprzyjały tworzeniu form pokrewnych oraz włączaniu w obręb zbiorów epigramatycznych tekstów z genologicznego pogranicza. |||Wspólne korzenie z epigramatem, a szczególnie epigramatycznym wizerunkiem ma na przykład siedemnastowieczne elogium, który to rodzaj twórczości Ines uprawiał nader chętnie, i to zarówno w postaci utworów okolicznościowych{15 Elogia okolicznościowe należą do wczesnych publikacji autora, związanych z jego pobytem w Poznaniu. Pod nazwiskiem Hieronima Niesiołowskiego ukazał się druk funeralny ku czci Jana Grudzińskiego zatytułowany _Magnae spei tumulus integerrimis manibus Ioannis a Grudna Grudzinski Stephani a Grudna Grudzinski…_ _et Constantiae a Konary Grudzinska filii immaturo funere elati, vernis inscriptionum et elogiorum floribus inspersus…_, Posnaniae 1648, który za sprawą zapisów w _Kronice jezuitów poznańskich_ identyfikowany jest jako dzieło Inesa. Ponadto Ines był twórcą elogiów zamieszczonych w druku _S. Franciscus Xaverius Indiarum apostolus…_ _Alberti Serebryski…_ _inductus et XIV…_ _imaginibus…_ _illustratus, singulis sua elogia addidit p[ater]_ _Albertus__ __Ines…_ _anno D[omi]ni M.DC.XL IX_, Posnaniae 1649.}, jak i w formie wspomnianego już pocztu królów, przez co stał się obok innego jezuity, Wojciecha Pigłowskiego (1613-1667), autora wydanych w 1640 r. _Elogia regum, praesulum, heroum heroinarumque per Poloniae provinciam Societatis Iesu fundatorum ac fundatricum…_ (Kraków 1640), głównym propagatorem tego gatunku w Rzeczypospolitej. #|||Na fali popularności fraszki, zainteresowania grecką kolekcją drobnych utworów pomieszczoną w _Antologii palatyńskiej_ oraz modą na dziwne i zaskakujące rozwiązania odrodziła się też poezja wizualna, w której dowcipna puenta, jeśli można tak to ująć, wykracza już poza ramy czysto językowe. |||Jeszcze większe znaczenie dla ewolucji i ekspansji drobnej poezji ma znajdująca się na pograniczu sztuki słowa i obrazu emblematyka, wykorzystująca epigramatyczny tekst jako podpis pod ryciną, czyli ikonem. Szybko stała się ona wzorem dla fraszkopisarzy, którzy chętnie posiłkowali się odniesieniami do rozpowszechnionych dzięki emblematom i kolekcjom _impres_ rycin lub naśladowali wprost tematykę znaną z emblematycznego opracowania przy użyciu identycznych niemal środków wyrazu – z wyłączeniem wszakże elementów graficznych, choć ich obecność bądź brak nie zawsze zależały od woli autora. I mimo że nie można nie doceniać wpływów Alciatusa czy Vaeniusa na epigramatycznych twórców, dla autorów jezuickich ważniejszym źródłem inspiracji były _Pia desideria_ Hermana Hugona, czego dobitny przykład widzimy w _Divini Amores_ Sarbiewskiego. Wystarczy jednak przyjrzeć się sztychowanemu frontyspisowi krakowskiej edycji fraszek Inesa, by zauważyć, że jest to jeszcze w połowie wieku wciąż żywa formuła. Rycinę przedstawiającą Amora Bożego zestrzeliwującego wszetecznego Kupidyna wspierają krótkie utwory o Bożych Amorach i zalotach Oblubieńca i Oblubienicy rozwijające motywy znane z Pieśni nad pieśniami. Nie są to może tematy dominujące, jednak wyraźnie zaznaczone, gdyż inskrypcje z Salomonowych pieśni poeta wykorzystywał także w cyklach epigramatów maryjnych, które obok wizerunków św. Wojciecha i św. Stanisława wyznaczają centrum całej kolekcji. Jednak domeną Polskiego Marcjalisa nie było tworzenie wierszy dewocyjnych, lecz dostosowywanie nieskromnych fraszek satyrycznych do delikatnych uszu szkolnej młodzieży. |||W Inesowej kolekcji nie brakowało też utworów okolicznościowych, w tym tekstów na herby i godła, również wykorzystujących element graficzny. Trudno się temu dziwić, ponieważ ogromny wpływ na rozprzestrzenianie się różnorakich drobnych utworów poetyckich miała – szczególnie w Polsce – charakterystyczna obyczajowość. Rozmaite uroczystości, zarówno te o charakterze publicznym, jak i te, które dziś zarezerwowane są raczej dla kręgu rodzinnego, poza oracjami przynoszą zalew okolicznościowych epigramatów. Formy efektownej, dającej się bez problemu wkomponować i w podporządkowane wyszukanej symbolice emblematycznej dekoracje towarzyszące przygotowanym z rozmachem królewskim wjazdom czy biskupim ingresom, i w znacznie skromniejszą oprawę heraldyczną dominującą na szlacheckich pogrzebach, przy tym krótkiej, a więc pozornie stosunkowo łatwej do opanowania, szczególnie dla adepta jezuickiego kolegium. Bo też system edukacyjny wypracowany i podtrzymywany przez Towarzystwo Jezusowe przyczynił się niewątpliwie do upowszechnienia na tak dużą skalę epigramatu jako tekstu towarzyszącego wszelkim uroczystościom. |||Pisanie stemmatycznych panegiryków, zwłaszcza na cześć fundatorów, było w kolegiach w zasadzie wymagane{16 Zob. T. Bieńkowski, _Szkolne wykształcenie retoryczne wobec wymogów praktyki (Uwagi o funkcji retoryki w Polsce w XVI i XVII w.)_, [w:] _Retoryka a literatura_, redakcja B. Otwinowska, Wrocław 1984, s. 215.}.# Najlepsze z prac publikowano później w drukach ulotnych. Szkoła jezuicka w ogóle bardzo duży nacisk kładła na tworzenie drobnych form literackich. Już w najmłodszych klasach propagowano rozmaite ćwiczenia pisarskie jako doskonały sposób kształcenia sprawności językowej oraz organizowano akademie dla podniesienia poziomu umiejętności. Pisanie utworów literackich przez alumnów wspomagało publiczne rozdawanie nagród dla wyróżniających się uczniów związane z uroczyście obchodzonym zakończeniem roku. Ich stałym, by nie rzec konstytutywnym, elementem było wygłaszanie wierszy, oracji czy dialogów scenicznych{17 Zob. _Ratio_ _atque institutio studiorum SJ, czyli ustawa szkolna Towarzystwa_ _Jezusowego_ _(1599)_, wstęp i opracowanie K. Bartnicka i T. Bieńkowski, Warszawa 2000, s. 76.}. Ponadto _Ratio studiorum_ zalecała również wywieszanie utworów epigramatycznych, a nawet emblematycznych na ścianach szkoły dla uczczenia jakiegoś bardziej uroczystego dnia w życiu kolegium: #
|}Na ścianach szkoły trzeba co drugi miesiąc wywieszać wiersze dla uczczenia bardziej uroczystego dnia […] – wiersze winny być jak najstaranniej wybrane i przepisane przez uczniów. Także zgodnie z miejscowym obyczajem coś z krótkiej prozy, na wzór napisów, jakie znajdują się wyryte na tarczach, w świątyniach, na nagrobkach, w ogrodach, na posągach; jakieś opisy, np. miasta, portu, wojska; opowiadania […], jakieś w końcu paradoksy mogą być dodane – jednakże tylko za zgodą rektora – niech będą jakieś obrazki odpowiednie do emblematu do przedstawianej historii.{18 Tamże, s. 94.} #
|||Zaleceń sformułowanych na potrzeby szkolnictwa jezuickiego nie można lekceważyć w przypadku Inesowego zbioru fraszek, ponieważ stworzył go poeta przez całe życie związany z kolegiami, i to przede wszystkim z myślą o uczniach jezuickich ośrodków kształcenia. Tak określony adresat niejako narzucił formułę epigramatycznych centurii, w pełni opisaną podtytułem _castae verecundaeque sales_. Aby lepiej zrozumieć, czym miały być owe „czyste i wstydliwe dowcipy”, trzeba bliżej przyjrzeć się kreowanej przez zakon wizji literatury. |||Kierunek zmian został pokrótce nakreślony przez samego Ignacego Loyolę i opisany w czwartej księdze _Konstytucji_:
|}Jeżeli idzie o dzieła literatury łacińskiej i greckiej, to na uniwersytetach, podobnie jak w kolegiach, trzeba w miarę możliwości powstrzymywać od wykładania ich młodzieży, jeżeli się w nich znajduje coś, co mogłoby zaszkodzić dobrym obyczajom, chyba że wcześniej zostaną oczyszczone ze scen i wyrażeń nieobyczajnych. Jeżeli niektórych z nich w ogóle nie można będzie oczyścić, jak na przykład Terencjusza, należy ich raczej nie czytać, żeby jakość treści nie obrażała czystości umysłów.{19 I. Loyola, _Konstytucje Towarzystwa Jezusowego_, [w:] _Konstytucje Towarzystwa Jezusowego wraz z przypisami Kongregacji Generalnej XXXIV oraz normy uzupełniające zatwierdzone przez tę_ _samą Kongregację_, Kraków–Warszawa 2001, s. 173.} #
|||Mimo że nie określono dokładnie ani autorów (poza wymienionym jako przykład Terencjuszem), którzy podlegać mieliby takiemu oczyszczeniu, ani stopnia zmian, jakim ich dzieła miałyby zostać poddane, pozostawiając tego typu decyzje przełożonym kolegiów, kolejni jezuici starali się uściślić i doprecyzować tę myśl. |||Najpełniej ideę założyciela Towarzystwa Jezusowego wyraził Antonio Possevino. Włoski jezuita wpisał się na stałe do historii kultury jako twórca bardzo szczególnego dzieła, jakim była opublikowana w 1593 r. _Bibliotheca_ _selecta_. Interesujące są jego uwagi zawarte w księgach omawiających wartościową poezję, w których – jak nietrudno się domyślić – domagał się oczyszczenia literatury. Possevino proponował już konkretne rozwiązania. Postulowane oczyszczenie miało się dokonywać przez odpowiednie spreparowanie tekstów, tak aby usunięte zostały miejsca szkodliwe ze względu na ich pogańską wymowę czy też nieprzyzwoitość, jeśli nie dało się tych elementów odpowiednio przerobić albo objaśnić, a tym samym dostosować do nowych treści, których opiewaniu miała służyć poezja. Z tak ocenzurowanych utworów pozostawać miały niekiedy jedynie sentencje, które Possevino radził łączyć w tematyczne antologie, lub pojedyncze wersy mające służyć układaniu centonów{20 Zob. T. Sinko, _Poetyka Sarbiewskiego_, Kraków 1918, s. 14-15.}. Ponadto zalecane było chrystianizowanie poszczególnych tematów i motywów antycznych polegające na ich alegorycznym odczytywaniu{21 Zob. T. Bieńkowski, _Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej (1450-1750). Główne problemy i kierunki recepcji_, Wrocław 1976, s. 133.}. To, czego w ten sposób nie dało się uczynić przydatnym, miało być w ogóle zabronione. ##|||Mimo tak restrykcyjnego podejścia do spuścizny antyku i humanizmu renesansowego włoski jezuita nalegał, zgodnie zresztą z poglądami Loyoli, aby ta właśnie literatura pozostawała kanonem szkolnym, uzupełnionym oczywiście przez dzieła pisarzy chrześcijańskich, choć to nie ci ostatni, lecz jednak Cyceron, Kwintylian oraz Horacy, Wergiliusz i inni poeci rzymscy wyznaczali właściwą miarę stylu retorycznego i poetyckiego dla adeptów jezuickich kolegiów. Mieli być oni naśladowani także przez współczesnych twórców, chociaż pod takimi samymi warunkami, jakimi obwarowana została dostępność w kolegiach oryginalnych utworów pisarzy starożytnych. Wtręty pogańskiej mitologii i tematykę miłosną – celowo i chętnie kopiowane przez poetów odrodzenia – należało zastępować treściami religijnymi i motywami biblijnymi{22 T. Bieńkowski, _„Bibliotheca selecta de ratione studiorum” Possewina jako teoretyczny fundament kultury kontrreformacji_, [w:] _Wiek_ _XVII – Kontrreformacja_ – _Barok_. _Prace z historii kultury_, redakcja J. Pelc, Wrocław 1970, s. 303.}. #|||Nie zabrakło papieskiemu nuncjuszowi pomysłów również w kwestii dostosowania epigramatycznej spuścizny antyku do wymagań szkoły jezuickiej. Są to postulaty doskonale wpisujące się w resztę wywodu autora, gdyż w antycznych fraszkach dostrzega on te same niedogodności co w pozostałych gatunkach. Przede wszystkim mierzi Possevina obecność pogańskich bóstw, która mimochodem mogłaby zaszkodzić odbiorcom:
|}[…] _id praecipue curandum, ne in rebus (praesertim sacris) narratio ipsa superstitionem redoleat ethnicam, ne falsi dii invocentur, ne qua ad peccandum illecebra interseratur._{23 A. Possevino, _Bibliotheca selecta de ratione studiorum, ad disciplinas et ad salutem omnium gentium procurandam…_, t. 2, Coloniae Agrippinae 1607, s. 447.}
|}[…] szczególnie należy się troszczyć, aby w rzeczach (zwłaszcza świętych) samo opowiadanie nie oddawało pogańskiego zabobonu, by nie byli wzywani bogowie fałszywi, aby nie została zaszczepiona jakaś podnieta do grzechu. #
|||Nie przekreśla to całkowicie dokonań epigramatyków greckich, rzymskich, a także nowożytnych, narzuca jednak bardzo specyficzny styl odbioru. |||Jeszcze lepszym, bo skuteczniejszym sposobem uchronienia czytelników przed potencjalnie zgubnym wpływem pogańskich autorów byłaby taka modernizacja, która z ich utworów czyniłaby teksty nie tylko poprawne pod względem wyznaniowym, ale też umoralniające:
|}_Ex libro item epigrammatum seligi possent, quae tum ad sacra, tum ad moralia pertinent. At quoniam saepe loco Dei unius plures dii more ethnico ponuntur, idcirco eorum loco Deus esset inserendus_ […]. |}_Reliqua, quae olent obscenitatem aut idololatriam, facile eradi possent sicque tutior esset libri epigrammatum Graecorum usus._ |}_Ac tamen, quae falsos illos deos arguunt adulterii, avaritiae ac similium vitiorum, relinquenda essent, ut iacent […]._{24 Tamże.}
|}Z księgi epigramatów mogłyby więc zostać wybrane te, które już to do rzeczy świętych, już to do moralnych przynależą. Ale ponieważ często w miejscu Boga jedynego kładą zwyczajem pogańskim wielu bogów, przeto w miejsce tych Bóg powinien zostać wstawiony […]. |}Pozostałe, w których czuć byłoby nieprzyzwoitość albo bałwochwalstwo, łatwo można wymazać, i taki też będzie pewniejszy sposób postępowania z księgami epigramatów greckich. |}Jednak te, które tych fałszywych bogów oskarżają o cudzołóstwo, chciwość i podobne grzechy, należy zostawić takimi, jakimi są […]. #
|||Possevina nie zadowalało wyłącznie oczyszczenie niemoralnych utworów, domagał się również wydań komentowanych, nie precyzując w tym miejscu, jakiego typu miałyby to być opracowania, ale wiadomo, że nie chodziło mu o uwagi filologiczne. Nie każdy zresztą komentarz uważał za odpowiedni, przy czym ocenie podlegała także osoba komentatora:
|}_Quoniam vero in epigrammatum Graecorum librum Vincentius Obsopaeus adnotationes et quasi commentaria Latina edidit, sciant Christiana pectora, multa in iisdem adnotationibus esse, quae omnino sunt expungenda: praeterquam, quod cum Obsopaeus esset haereticus, ea imprimis cautione ac facultate tractandus est, quam Index librorum prohibitorum a sancta Sede Apostolica demonstrat._{25 Tamże.}
|}Wprawdzie do księgi epigramatów greckich wydał adnotacje i jakby komentarze Wincenty Obsopaeus, jednak niech wiedzą serca chrześcijańskie, że wiele w tychże adnotacjach jest rzeczy, które zupełnie należy wymazać; nadto ponieważ Obsopaeus jest heretykiem, ze szczególną ostrożnością i za pozwoleniem należy go omawiać, jak to pokazuje Indeks ksiąg zakazanych Stolicy Apostolskiej. #
|||Wszystkie te cenzorskie zabiegi nie miały bynajmniej wyeliminować antycznych dzieł, a jedynie dostosować je do nowych czytelników. Usunięcie jakiegoś utworu było raczej posunięciem ostatecznym. Jak się zdaje, propozycje zmian miały przede wszystkim pełnić funkcję ochronną w stosunku do odbiorców i nie dopuszczać dzieł niemieszczących się w nowych zadaniach stawianych przed literaturą. Utwory te po „ulepszeniu” – przynajmniej w mniemaniu autora _Moscovii_ – mogły dalej być upowszechniane wśród młodzieży szkolnej. Possevino nie miał też żadnych obiekcji co do ewentualnego autorstwa tak oczyszczonych epigramatów:
|}_At quod erat optandum, ut aliquando Martialis epigrammata non solum detracta obscenitate, sed commentariis, in quibus nulla esset labes, prodirent illustrata_ […].{26 Tamże, s. 447.}
|}Ale byłoby wielce pożądanym, żeby kiedyś epigramaty Marcjalisa nie tylko uwolnione od nieprzyzwoitości, lecz objaśnione komentarzami, w których nie byłoby żadnej skazy, ujrzały światło dzienne […]. #
|||Tak opracowana księga Marcjalisa nie tylko stawała się nieszkodliwa, ale wręcz miała uwidocznić swój rzeczywisty wymiar i opiewać Bożą chwałę. Jezuita polecał tu jego zdaniem znakomite, opatrzone wyczerpującym komentarzem wydanie twórczości poety z Bilbilis opracowane przez swego konfratra Mateusza Radera{27 Zob. np. M. Valerii, _Martialis Epigrammaton libri omnes, novis commentariis, multa cura studioque confectis, explicati, illustrati rerumque et verborum, lemmatum item et communium locorum variis copiosi indicibus aucti a Matthaeo Radero de Societate Iesu_…, Ingolstadii 1602.}. #|||Dzieło Possevina odegrało niebagatelną rolę w myśleniu o literaturze, i to o literaturze klasycznej przede wszystkim. Nie chodzi przy tym o naśladownictwo formalne w oderwaniu od treści – to tak naprawdę robiono już w renesansie – lecz o postulat poprawiania tego, co jeszcze pięćdziesiąt lat wcześniej uchodziło za doskonałe. Ten nowy kierunek okazał się dość płodny także w poezji epigramatycznej. Przyniósł nie tylko modę na wplatanie pojedynczych fraz poetów antycznych w wiersze o wymowie odmiennej, czego dopuszczali się zarówno Sarbiewski, jak i Ines, ale całościowe spojrzenie na dorobek poprzedników, który należało wykorzystać, a przede wszystkim dostosować. Taki model twórczości uprawiał Sarbiewski w lirykach, za co podziw we wstępie do swych epigramatycznych setek wyraził Ines, który sam kontynuował dzieło starszych konfratrów na polu epigramatu satyrycznego. |||W przedmowie do czytelnika Ines jasno określił przyjęte ramy i cele swej „małej muzy”. Zamanifestował w niej niechęć do utworów obscenicznych, w jego ocenie bezpodstawnie uchodzących za dowcipne, które należy wyrwać z rąk szkolnej młodzieży i zastąpić równie zabawnymi krótkimi wierszykami jego pióra. Nieprzypadkowo jako wyjątkowo szkodliwi wymienieni zostali wyłącznie twórcy nowożytni, argumenty zaś nie nawiązują bynajmniej do jezuickich wytycznych, lecz opierają się na autorytecie Platona oraz przykładach starożytnych władców Oktawiana Augusta i Filipa Araba, którzy zwalczali jako wyjątkowo szkodliwe treści nieprzyzwoite pojawiające się w twórczości poetyckiej. Wymienione przez Inesa „zakały” fraszkopisarstwa to John Owen (1560-1622), protestant pokpiwający w swych utworach z katolików, Daniel Heinsius (Heyns, 1580-1655), nie dość, że urodzony w rodzinie hugenockiej protestant, to jeszcze autor _Emblemata amatoria_ (1601), Janus Dousa (Johan van der Does, 1545-1604), słynący z tolerancji religijnej bojownik z arcykatolicką Hiszpanią o wolność Niderlandów, a wreszcie George Buchanan (1506-1582), wyznawca doktryny kalwińskiej i propagator protestanckiego kościoła szkockiego, piszący m.in. satyry na franciszkanów (miał też poważny zatarg z jezuitami), a do tego zdrajca katolickiej Marii Stuart w jej konflikcie ze zwalczaną przez Rzym Elżbietą Tudor. Jezuicki poeta moralnej deprawacji spowodowanej obcowaniem z utworami takich autorów przeciwstawia własną twórczość fraszkopisarską, która – jak informuje we wstępie – nie ma czytelników zapędzać do zakrystii, za to ma być dowcipna, choć pozbawiona „pieprzu”, o czym przekonuje w epigramatach autotematycznych. Zgodnie z Marcjalisowym zwyczajem zapewnia w nich też odbiorców, że będą obcować z utworami rozmaitymi, jednymi lepszymi, innymi gorszymi, ale za to krótkimi, w których autor będzie wytykał błędy i występki, nie zaś ganił osoby. |||Niewątpliwie te konwencjonalne teksty dobrze opisują charakter zbioru, wypełnionego w przeważającej części dwuwersowymi fraszkami satyrycznymi, pozbawionymi niewłaściwych treści, wykpiwającymi różne ludzkie przypadłości od defektów urody w rodzaju otyłości czy łysiny po wady charakteru jak tchórzostwo lub skąpstwo. Nie brakuje wierszy przeciw heretykom, ale nie jest to motyw dominujący. Znajdziemy za to sporo poetyckich polemik z Marcjalisem i Owenem. Niektóre epigramy przeciwstawiają się poglądom wspomnianych poetów, a nawet im samym (szczególnie w odniesieniu do Walijczyka), inne po prostu rozwijają motywy obecne w twórczości wybitnych poprzedników. Inspiracji Ines szukał również pośród utworów z _Antologii palatyńskiej_. Chętnie sięgał też do znanych powiedzeń, cytatów bądź filozoficznych twierdzeń, z których wyciągał absurdalne wnioski. Podstawą dowcipu bywają fałszywe etymologie. Jednym zresztą z ulubionych sposobów tworzenia puenty przez jezuickiego poetę jest sięganie po homonimy lub wyrazy zbliżone brzmieniowo, ale niezwiązane znaczeniowo. Zabieg ten powoduje, że utwory są trudne do przełożenia. Zgodnie z siedemnastowieczną modą Ines nie stroni od eksperymentów formalnych. Nie znajdziemy co prawda przykładów poezji figuratywnej, ale spotkać można zabawę polegającą na wpleceniu zapisu nutowego w treść epigramatu. |||Określanie Inesa mianem _Martialis Polonus_ nie oddaje w pełni charakteru jego epigramatycznej kolekcji, gdyż ważne miejsce zajmują w niej utwory religijne. Całą „Setkę czwartą” stanowiącą środek zbioru (gdyby został dokończony i zajmował siedem kompletnych centurii) wypełnił poeta utworami poświęconymi Maryi, której był szczególnie oddany – sam siebie określał mianem piewcy Maryi (_vates Marianus_) – oraz dwóm patronom Polski, własnemu imiennikowi, św. Wojciechowi, oraz św. Stanisławowi ze Szczepanowa. Setka ta zarówno tematyką, jak i budową, z zaznaczonym osobnymi podtytułami podziałem na trzy mniej więcej równe części (_classes_), znacząco różni się od pozostałych centurii. Religijne epigramaty Inesa wyraźnie nawiązują do poezji emblematycznej czy szerzej – do ikonografii świętych lub innych przedstawień plastycznych z nimi związanych, w tym także do rodowych herbów. Mamy tu więc cykle maryjne opracowujące w licznych wariantach biblijne cytaty-lemmy oraz eksploatujące znane także z malarstwa apokaliptyczne wyobrażenie Dziewicy depczącej smoka. Wrażenie związku ze sztukami wizualnymi potęguje określanie tych ostatnich mianem inskrypcji (_inscriptiones_). Ponadto znajdują się tu wizerunki eksponujące charakterystyczne atrybuty św. Wojciecha, a więc wiosło i włócznie, oraz znane z ikonografii średniowiecznej sceny z życia św. Stanisława, jak wskrzeszenie Piotrowina, zamach na życie krakowskiego biskupa, poćwiartowanie i pośmiertne cuda. Również w tym przypadku związek ze sztukami plastycznymi podkreślają niekiedy tytuły, w rodzaju _In ordinarium S[ancti] Adalberti prototypon_ (_Na zwykły sposób przedstawiania świętego Wojciecha_). Całość dopełniają stemmaty na Poraj św. Wojciecha i na herb Prus św. Stanisława, ale też np. na godło Ferdynanda III, króla Leonu i Kastylii, które udało się autorowi powiązać z czeskim misjonarzem. |||O ile pierwsze trzy setki oraz czwarta, nawet jeśli odmienna, są dość spójne pod względem gatunkowym i tematycznym, o tyle trzy kolejne zawierają teksty bardziej różnorodne. Epigramat satyryczny pozostaje wciąż gatunkiem dominującym, ale odnosi się wrażenie, że poeta pomieścił w nich materiał bardziej przypadkowy, pisany na rozmaite okazje, niekoniecznie zaś z myślą o zbiorze „czystych i wstydliwych dowcipów” dla szkolnej młodzieży. Obok wierszyków satyrycznych, utworów na rozmaitych świętych czy emblematów rozwijających motywy z Pieśni Salomona znajdują się tam wspomniane już utwory okolicznościowe. Są to w przeważającej części stemmaty. Na szczególną uwagę zasługuje krótki cykl emblematów funeralnych poświęconych śmierci studenta klasy gramatyki poznańskiego kolegium Jana z Grudnej Grudzińskiego (V,18-23), przedstawiający plastyczny obraz upersonifikowanej Śmierci przypuszczającej za pomocą machin wojennych atak na warowny zamek, który jest najważniejszym elementem Grzymały, rodowego symbolu zmarłego. Podobne pomysły wykorzystał poeta w trzech utworach na pogrzeb bliżej nieznanego Chryzostoma Marszewskiego. Oczywiście nieco bardziej konwencjonalnych wierszy na wizerunki herbowe rozmaitych dostojników upamiętniających ingresy biskupie czy inne wydarzenia, albo też pisanych bez jakiejś konkretnej okazji jest w zbiorze Inesa więcej. |||W _Acroamata epigrammatica_ nie brakuje również akcentów jawnie kontrreformacyjnych. Znajdziemy tu wszystkie elementy właściwe dla posoborowej retoryki: od zniechęcania do wyznań reformowanych po promocję katolicyzmu i własnego zakonu. Jezuicki fraszkopisarz próbuje obśmiewać heretyków i ich pisma w pojedynczych epigramatach satyrycznych, natomiast cała seria utworów na egzekucję Karola Stuarta przedstawia odstępstwo od Kościoła rzymskiego jako zburzenie naturalnego porządku prowadzące do daleko idących konfliktów społecznych. Nie wszystko budowane jest na kontrze. Pozytywnej indoktrynacji służy opiewanie Maryi i podtrzymywanie kultu świętych, ze szczególnym uwzględnieniem tych, którzy bojowanie za prawdziwą wiarę przypłacili męczeńską śmiercią. Wyraźna jest też promocja błogosławionych, wyróżniających się postaci wywodzących się z Towarzystwa Jezusowego, stąd utwory o Alojzym Gonzadze, męczeństwie Henryka Garnetta i Piotrze Skardze. Wydaje się jednak, że Ines zachował umiar pozwalający na odbieranie jego epigramatów jako neutralnych. Dlatego utwory jezuity mogły być bez przeszkód drukowane razem z twórczością oficjalnie przezeń potępianego Owena, a po niewielkich zmianach udostępniane także publiczności zróżnicowanej wyznaniowo, o czym świadczy przywołana już edycja wrocławska, w której wydawcy zadbali o usunięcie z tytułów informacji o herezji bohaterów kilku satyrycznych wierszyków, ale samych utworów nie cenzurowali. |||O popularności epigramatycznego zbioru Inesa, poza liczbą wydań bądź obecnością w podręcznikach retoryki, świadczy również zainteresowanie poetów epoki przyswajaniem tych utworów i dostosowywaniem ich dla czytelników polskojęzycznych. Wystarczy wspomnieć Jana Gawińskiego i Wespazjana Kochowskiego. Ten pierwszy nie tylko wydał i uzupełnił dzieło Inesa łacińskimi dystychami własnego pióra, ale też włączył kilka parafraz Inesowych fraszek do swoich _Dworzanek_. Wespazjan Kochowski poszedł nawet dalej. Wprowadził polskie wersje wierszyków jezuickiego poety nie tylko do epigramatycznych ksiąg _Niepróżnującego próżnowania ojczystym rymem na Lyrica i Epigrammata polskie rozdzielonego_ (Kraków 1674), ale również wykorzystał dystychy maryjne do swoich dewocyjnych zbiorów _Ogród Panieński pod sznur Pisma świętego doktorów kościelnych, kaznodziejów prawowiernych wymierzony a kwiatkami tytułów Matki Boskiej wysadzony przez jednego najliższego tej Matki i Panny niewolnika_ (Kraków 1681) oraz _Różaniec Najświętszej P[anny] Maryjej według zwyczaju kaznodziejskiego rytmem polskim wyrażony…_ (Kraków 1668). Do tego dochodzą anonimowe przekłady, jakie można znaleźć w rękopiśmiennych sylwach, których przykładem jest rękopis AGAD (1.335.73/2). |||Także twórcy oświeceniowi uważali pisarskie wysiłki naszego poety za warte ocalenia przed zapomnieniem. Nieco wierszy Inesa opublikował wraz z przekładami Józef Epifani Minasowicz w piątym tomie _Zbioru rytmów polskich _(Warszawa 1756) oraz w suplemencie tejże kolekcji, który ukazał się pod tytułem _Zbiór mniejszy poezyj polskich drobniejszych…_ (Warszawa 1782). Pewną ciekawostką jest obecność Inesowych fraszek w antologii poezji nowołacińskiej _Parnasse latin moderne_{28 _Parnasse latin moderne: ou Choix des meilleurs morceaux des Poètes latins qui se sont le plus distingués depuis la renaissance des lettres jusqu’à nos jours, avec leurs notices et la traduction françoise; a l’usage des Proffesoure de latinité_, par J. Brunel, D’Arles, t. 2, Lyon 1808, s. 462-467.}, którym towarzyszyły prozatorskie przekłady francuskie. #|||Na trwałe też wkroczyły _Acroamata_ do wszelkich antologii fraszki polskiej oraz wyborów polskiej poezji barokowej. Nie są to jednak zwykle utwory Inesa, lecz wiersze pochodzące z dodatku _Acroamata Polonica_ dołączonego do krakowskich edycji z 1654 i 1655 r. jako uzupełnienie „Setki siódmej”, która urywa się na utworze 55. Epigramaty te, pisane przez różnych autorów, a zebrane – jak wnosić należy z przedmowy – przez nieznanego bliżej Jana z Borek Borkowskiego, to obok parafraz bądź wariacji na tematy znane z twórczości Inesa, także utwory zupełnie oryginalne. Ich recepcja, choć związana z osobą jezuickiego poety, potoczyła się własnymi torami. Odnajdujemy je już w rękopiśmiennym _Wirydarzu poetyckim_ Jakuba Teodora Trembeckiego pośród innych drobnych wierszy. Były też zamieszczane w dwudziestowiecznych kolekcjach epigramatycznych{29 _Cztery wieki fraszki polskiej_, wybór i wstęp J. Tuwim, przedmowa A. Brückner, Warszawa 1937, s. 101-104; _Mała muza od Reja do Leca. Antologia epigramatyki polskiej_, wybór i opracowanie A. Siomkajło, Warszawa 1986, s. 159-162.} oraz pośród utworów reprezentujących wybór barokowej poezji{30 _Poeci polskiego baroku_, opracowanie J. Sokołowska, K. Żukowska, t. 1, Warszawa 1965, s. 695-702; _I w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji epoki baroku_, opracowanie J. Sokołowska, Warszawa 1991, s. 360-364.} rozsławiając już to nazwisko Inesa, już to Borkowskiego, a niekiedy ich obu. ##|||Twórczość Alberta Inesa, w której doskonale odbija się obraz formacji duchowej autora, horyzontów i idei jego środowiska, upodobań literackich epoki, warta jest uwagi znawców i entuzjastów literatury dawnej. Choć doczekała się pewnego zainteresowania, na przeszkodzie dalszym pracom i poszerzaniu kręgu odbiorców stał brak nowej edycji i komentowanego przekładu. Tworząc niniejsze wydanie, chciałyśmy zapełnić tę lukę i dać pożyteczne narzędzie badaczom i studentom.
|{}*** |||Serdeczne podziękowania kierujemy do prof. Tomasza Chachulskiego, redaktorów dr. Andrzeja P. Lesiakowskiego i dr. Konrada Kokoszkiewicza, a także do dr Joanny Krauze-Karpińskiej – bez nich książka nigdy by nie powstała. Dziękujemy prof. Barbarze Milewskiej-Waźbińskiej, prof. Włodzimierzowi Olszańcowi, dr. Janowi Kwapiszowi, Koleżankom i Koledze z Pracowni Literatury Renesansu i Baroku Instytutu Badań Literackich PAN, którzy wspierali nas dobrą radą. Urósł nasz i tak niespłacalny dług wdzięczności wobec prof. Mikołaja Szymańskiego. |||Cieniom Profesora Adama Karpińskiego poświęcamy tę pracę.